ELSKE SCHOTANUS – 

Yn ‘Swan Lake’ wurket de Sweedske regisseur Jacob Ahlbom mei seis dûnsers fan it Amsterdamske dûnsselskip ICK en twa fan syn selskip. It ferhaal fan it ferneamde ballet waard omsmiten ta in surrealistysk mearke wêrby’t de prins net te krijen hat mei in swarte en in wite swan as twa betsjoende froulju, Odette en Odilia, mar mei ien. Oars as yn it orizjineel binne swart en wyt twa hjir kanten fan deselde frou, al ferbylde troch twa dûnseressen. De soundtrack wurdt live brocht troch de fjouwer muzikanten fan de rockband Alamo Race Track dy’t de muzyk fan Tsjaikovski op ’e nij komponearren ta har eigen styl, mei ynfloeden fan indie, folk en pop.

As gehiel is ‘Swan Lake’ al like opswypkjend as ferfrjemdzjend.

Ahlbom hat syn oplieding yn de mime. It ynstrumint fan dûnsers en mimespilers beide is it liif, it fysyk. Dêrby ferhâldt de dûnser him ta himsels, by mime dêrfoaroer brûkt it fysike om spanning yn de hanneling yn ferhâlding ta syn objekt te bringen. De wize fan sjen, in lyts hângebeart kin dan genôch wêze. Swan Lake begjint dansant. Yn de earste sêne sjochst wa swannen, wyt en swart yn in surreëel dreambosk. Op in stuit tinkst: hoe kinne de fuotten sa ûnder it liif sitte – anatomysk folslein ûnmoglik – en blike ûnder de fearren rokken fan beide figueren elk twa dûnsers aktyf. Geandewei de foarstelling wurdt it folle mear byldzjend. It ferhaal is lang net altyd helder, wol de sênes wêrby’t Odette, har wite kant, yn de wite, formele wrâld fan de prins komt. Dan binne de klean wyt, is de tafel wyt dekt, binne de servetten wyt.

It is in wrâld dêr’t it swart fan Odette net akseptearre wurdt, in wrâld fan noarmen en etikette, mar it is krekt de swarte kant fan Odette dy’t hjir op yn ynbrekt. En dy’t troch ‘wyt’ rau ferspijt en oanfallen wurdt. Dochs it ‘wyt’ fan de feestgongers kin samar omteare yn swart: manipulatyf en jaloersk en út op wraak. Dan is it net langer de swarte kant fan Odette dy’t it belije moat, mar de wite. Is it in foarstelling oer de leafde, dan is it oan de prins om sawol de swarte as de wite side fan syn breid te akseptearjen. Beide kanten ha elkoar nedich, as yin en yang. Alle minsken, ommers, ha harren tsjustere kant.

Yn Ahlbom syn wurk spilet it ûnderbewuste in wichtige rol: No en dan dûke Hiëronymus Bosch-achtige figueren mei bistekoppen yn de foarstelling op. Der is de man mei de kop fan in raaf – mei in enoarme krûme, swarte snaffel – en út en troch, op in trijetsjillerke, dûkt in figuer mei in bearekop op, miskien ferwizend nei it ûnderbewuste út de iere bernetiid. It yntrigearjende sit lykwols net sasear yn it narrative, it giet folle mear om in sfear as om it ferhaal, dat ek lang net altyd helder is.

‘Swan Lake’ is genietsje fan beweging, fan it elegante, it driigjende, it linige, in hângebeart, in spagaat, in moai liif, de skaden fan de dûnsers, sa’t dy oer de flier falle, it ljocht sa’t dat yn ien fan de sênes yn banen troch de beamstammen falt. Swart as it skaad fan wyt, swart dy’t wyt op de rêch sit. Swart en wyt as symbioaze, wêrby’t de puntsjes fan de tonge elkoar hiel even reitsje. Binne der mear dûnsers, dan sjochst it gehiel, mar is der ek altyd ien dy’t krekt wat faker jins omtinken lûkt as oaren. Dy dûnser sil net foar elkenien deselde wêze. Sa is der de slanke, linige Arad Inbar, mei in hiel eigen bewegingstaal. Kim Amankwaa is prachtich yn de solo dêr’t ‘Swan Lake’ mei einiget en dy’t wer mear de klassike kant útskaait. As gehiel is ‘Swan Lake’ al like opswypkjend as ferfrjemdzjend.

Het bericht Swan Lake: de skientme fan dûns giet út boppe it narrative verscheen eerst op de Moanne.

de Moanne wol koarte boekresinsjes online pleatse fan boeken dy’t in bysûndere yndruk makke hawwe op de besprekkers. Boeken dy’t wizer meitsje, dy’t dy op oare gedachten bringe of boeken dy’tst fan in bysûnder persoan kado krigen hast. De kommende 50 wiken alle kearen in nij besprek. Alle besprekken binne werom te finen yn it spesjaal dêrfoar oanmakke dossier ‘De lêzende mins’.

Ek bydragen fan ús lêzers binne fan herte wolkom. Hasto in boek lêzen dat foar dy ûnderskiedend west hat? In boek dat yndruk makke hat? Faaks omdatst der wizer troch wurden bist, om’t it dy op oare gedachten brocht hat, om’t it dy fernuvere hat of om’tst it kado krigen hast fan in bysûnder persoan? Dyn bydrage is fan herte wolkom op kopij@demoanne.nl.

Dyn resinsje, by foarkar Frysktalich, mei net langer wêze as 500 wurden. Wy fersoargje yn oerlis mei dy de korreksje en eventuele oersetting. Fierder wolle wy dyn bydrage graach yllustreare mei in ‘bookselfie’. Mochtest graach in djipgeander artikel skriuwe, is dat fansels ek tige wolkom.

Het bericht De lêzende mins verscheen eerst op de Moanne.

GERBEN DE VRIES – 

It oerkomt my oars net sa faak, dat ik in skiednisboek net útkrije kin. Je besykje it nei in pear wiken nochrris, litte it in skoftke lizze en geane dan op ‘e nij oan ‘e slach, om in jier letter te fernimmen dat it boek noch altyd op de steapel noch út te lezen boeken leit. Frustrearjend.

Dat oerkaam my foarrich jier by Verveningen en verveners in Friesland fan W. Visscher. It boek is mei 700 siden sa dik as in turf. Dat wie lykwols net de reden wêrom’t ik ôftaaide. Ik begûn mei in soad wille oan dit mânske projekt, omdat it in tige nijsgjirrige saak is dêr’t ik ek al aardich wat oer lêzen hie. Yn ’t earstoan gie it ek prima. Wol wie ik ferstuivere oer it feit dat de skriuwer de Midsiuwen sa sunich behannelet, ‘bij gebrek aan schriftelijke bronnen’. Fansels behearsket net elkenien it doe gongbere Latyn, mar der is wol deechlik moai wat literatuer oer dit ûnderwerp bymekoar te prikjen.

Dit boek is in Janusboek mei twa gesichten.

It sil grif it doel fan de jurist Visscher west ha om safolle mooglik út te gean fan de besteande skriftlike boarnen oer de ferfeaning. Dat is tagelyk it sterke en it swakke punt fan it boek, fernaam ik. Om mei it earste te begjinnen: de ferhalen oer it opsetten fan in feankoloanje binne prachtich, krekt omdat it materiaal direkt oan de boarnen ûntliend wurdt. Dêrby komt lykwols fuortendaliks it neidiel fan de opset fan it boek oan it ljocht. De opset is nammentlik geografysk. By de foarste 130 siden wie dat noch amper in probleem, omdat it benammen giet oer de Dekema, Cuyk en Foeyts-Compagnie en de Compagnons yn de Opsterlânske feanen yn de 17e en 18e iuw. Dêrnei wurdt it foar de lêzer in stik dreger. De ferfeaningen wurde per regio behannele en dan komme nei mekoar allegear lokale ferfeaningen oan bod.

It liket dêrtroch op ’t lêst in papieren ferzy fan de film ‘Ground Hog Day’, wêrby’t de dei hieltyd op ‘e nij begjint. By al dy frij lytse feankoloanjes begjint de skiednis hieltyd wer op ‘e nij, mei finansjearing, ûntwettering, de oanlizzing fan kanalen ensafuorthinne. Dêrmei is it ‘raadsel van de onleesbaarheid’ fan dit boek, om mei Karel van het Reve te sprekken, foar in part ferklearre. Want it binne fakentiids deselde soarte fan histoarjes, mei in foar in jurist wol hiel grutte foarleafde foar spul om lân, wetter en jild. En dat is mar in part fan it ferhaal, want der barde folle mear en dat stiet net yn de boarnen dy’t hjir brûkt binne.

It grutste neidiel fan de oanpak fanút de boarnen is dat it de lêzer it sicht op it gehiel ûntnimt, in gebrek oan fûgelperspektyf. Visscher hat sawat gjin oandacht foar it makro-ekonomyske ferhaal achter de ferfeaningen, de merk. It wie perfoarst net sa dat de ferfeaners – en dat wiene en bleaune lange tiid minsken út de adelike elite – út leafhawwerij mar wat turf ôfgrave lieten. Der wie, benammen yn de Gouden Iuw, in soad fraach nei turf en dat trune it oanlizzen fan kanalen en wiken en dêrnei de ferfeaningen direkt oan. Ek yn letter tiden wie der sawat altyd in direkte link tusken fraach en oanbod. Omdat soks lykwols útsoarte net yn de Fryske boarnen foarkomt, synjalearret de auteur dit amperoan. Dêrfoar hie er faaks wat mear Vier eeuwen turfwinning. De verveningen in Groningen, Frieland, Drenthe en Ovrijssel tussen 1550 en 1950 fan M.A.W. Gerding rieplachtsje moatten. Mar it is bekind, de twa lizze elkoar net. Yn dat lêste boek steane boppedat oersichtelike kaartsjes fan de ferskate ferfeaningssystemen en dat hie yn it boek fan Visscher – mei al dy lokale ferfeaningen – tige handich west.

En no it goede nijs, want dit boek is in Janusboek mei twa gesichten. Verveningen en verveners in Friesland is in hiel nijsgjirrich boek. Dat liket op it earste gesicht in Kopernikaanske kear yn dit betooch. Fan de betiidste skiednis fan in protte feankoloanjes yn Fryslân is faak it measte net bekind, mar no folle mear! Dit boek is in Fundgrube foar hiel wat takomstige doarps- en streekskiednissen yn eastelik, súdelik en súdeastlik Fryslân, bygelyks fan it Hearrenfean. En dan no benammen fanút it kikkertperspektyf, op mikronivo. Tajûn, it binne ferhalen dy’t skreaun binne fanút it perspektyf fan de wurkjowerskant fan de ferfeaningen. Oer de turfgravers fan de 17e en 18e iuw komme we net safolle te witten. Mar út de titel docht al bliken dat de auteur benammen de groep manlju dy’t de ferfeaningen op tou setten hat op it each hie. Dêr stiet foaroer dat de 19e iuwske skiednis fan dizze streken oant no ta meastentiids fanút de arbeiderskant besjoen wurdt, wylst no de ‘liberale’ side beljochte is.

Dy ‘liberalen’ – it wurd is foar de tiid fan foar de 19e iuw fansels in anachronisme – bestiene, en dat is it ferrassende fan dit boek, foar in grut part minsken fan de adel. Wa’t in bytsje op de hichte is fan de skiednis fan de Grinzer en Drintske feangebieten, wit dat it dêr yn it generaal hiel oars wie. Yn de 16e en 17e iuw wiene der yn Fryslân noch ferskate kompanjys dwaande besteande út rike boargers fan Hollân en Utrecht. Dy waarden stadichoan oernaam troch de Fryske adel. Dêr siet oars ek ‘nije’ adel by, want famyljes dy’t ek hjoeddedei noch in hiel adelike klank hawwe – tink oan de Van Heloma’s – wiene faak it neiteam fan omheechfallen feanopsichters. Ek yn dat opsicht is dit boek in echte eye-opener.

As lêste noch twa kanttekeningen by dit Janusboek. De annotaasje is wat apart. Yn de noaten stean faak safolle ferwizingen dat de lêzer by tiden net mear wit wat út hokker argyf komt. Twad de yllustraasjes. It boek is tige kreas fersoarge, oan de bûtenkant. Mar de opnommen kaartsjes – út de boarnen sels, fansels – binnen foar it meastepart sa ûndúdlik dat it gjin teheakke wearde hat. Slimmer noch binne de foto’s. Wie der no wier net in potsje te finen om in profesjonele fotograaf yn te hieren? De foto’s binne te lyts, faak net skerp en te amateuristysk. Ek yn dat opsicht is dit in echt Janusboek.

Verveningen en verveners in Friesland, Wim Visschier. Utjouwerij Wijdemeer. 736 siden, €35,00

Het bericht In Janusboek verscheen eerst op de Moanne.

JOSSE DE HAAN – 

I ILLUMINATIONS
‘Dy moarns betiid wie ik noch lang net útrêst fan ’t bêd gongen yn it hûs dat myn âldelju foar fakânsje hierd hiene yn Hendaye. Ik wie nei it strân rûn, dat om acht oere noch útstoarn wie, in griis strân ûnder de Baskyske wolken dy’t leech en ticht op elkoar as in eskader bommesmiters oer de see skeaten.

Ik hie in byld fan mysels dat sa likernôch dit wie: ‘Famke dat by it opgean fan de sinne gedichten lêzen giet op it strân’ – in byld dat paste by myn fantasy, en elkenien wit hoe’t sa’n famke fan sechtjin yn dy tiid – in ûngelokkich en in ferskriklik eigenwiis wêzen – har troch har fantasijen liede lit yn har dwaan en litten.

Mei oare wurden, plat op myn liif op in baaihândoek, mei myn holle yn de iepen tinte en myn skonken oplutsen boppe it kâlde sân, sloech ik op goed gelok it wite, op stevich papier printe boek iepen dat Illuminations hite. Daalk waard ik as troch de wjerljocht troffen’:

‘’Ik haw de simmermoarnsdage omearme.

Blêdstil wie it noch oan it front fan de paleizen. It wetter lei

deastil. De skaadlegers setten net ôf út de boskleane. Ik haw kuiere

en makke de soele, krûdige dampen wekker, en de fonkelstiennen

seagen om har hinne, en stilwei kamen de wjokken omheech.’’

‘De wurden skeaten fan de blêdsiden nei boppen en botsten mei de wyn tsjin myn linnen tintedak; se foelen werom op myn holle, it iene byld folge op it oare, it prachtige op de dwylsinnigens’:

‘’Boppe oan de dyk, by in laurierbosk, haw ik har omsingele mei

har stellen sluiers, en efkes haw ik har oermjittich lichem field.

Moarnsdage en bern ferdwûnen yn de foet fan it wâld.  

Doe’t ik wekker waard wie it middei.’’

‘Sûnt de Illuminations hat de literatuer my altiten it gefoel jûn dat der earne – oeral – in brân wie, en dat ik dy blusse moast. Ik wit dat skriuwers sa út en troch nettsjinsteande harsels nei it fjoer drave, en dat sij har der likefolle oan baarne as dy lju dy’t harsels der yn smite. Om it koart te hâlden, ik ûntduts dy moarn wat myn grutte leafde wie en foar de rest fan myn libben bliuwe soe.

Reinde it by de earste tút dy’t ik krige, of sei immen mei delsleine eagen foar altiten farwol? Ik wit der neat mear fan sa’t ik my boeken heuch, ik hie it fierste drok mei mysels en myn boeken. Ik moast immen yn myn plak libje litte, ik moast lêze, mei oare wurden, om úteinlik yn alle opsichten tefreden te wêzen mei myn eigen bestean.’

II GJIN IMITAASJES FAN DE WURKLIKHEID
Ik wie de oantinkens (Avec mon meilleur souvenir) fan Franҫoise Sagan oan it werlêzen yn ferbân mei in nij boek oer goed fyftich jier literatuer lêzen en skriuwen dêr’t sij yn ’57 of ’58 mei Bonjour Tristesse ien fan de ykpunten wie. It krige letter in konkreet ferfolch yn Amsterdam (’85).

Ik wie dwaande yn har boek mei it lêste haadstik dat oer lêzen giet, oer de earste ûnderfinings mei literatuer dy’t in heel libben bliuwe. Op dat stuit foel de bondel Wolf yn harnas fan Cornelis van der Wal troch de brievebus. Hoewol’t ik net leau yn de teksten op achterflappen fan boeken lês ik se fakentiids wol. As it (te) ronkerich is lis ik it boek earst op in steapel boeken dy’t ik noch lêze moat.

Op de achterflap fan de bondel fan Van der Wal wurdt Illuminations fan Arthur Rimbaud neamd en útlein as ‘mominten fan geastlike ferljochting’, as ‘detaillearre fersierings’, ja sels as ‘minatuerkes (coloured plates) út de Midsieuwen’. Syn freon Paul Verlaine soe dat sein moatten hawwe…

Lit my it foarsichtich sa sizze: Sagan en ik lêze yn dizze gedichten wat oars. Dat is net tafallich fansels – de fersen fan Rimbaud kinne op ûnderskate wizen lêzen wurde, sadat it tafal fan myn werlêzen fan de oantinkens fan Sagan oer Illuminations en de brievebus mei de bondel fan Van der Wal te grut wie om net daalk de bondel iepen te slaan – nettsjinsteande de achterflap mei de tekst dat de gedichten fan Van der Wal ‘krekt sa binne as dy miniatuerkes yn Midsieuske hânskriften’, dêr’t imitaasjes fan dy wurklikheid foar master opsloegen.

Cornelis van der Wal syn poëzy hat neat te krijen mei imitaasjes fan de wrâld an sich, neat mei anekdoates, mei nostalgysk weromsjen, mei prachtige loften en wylde seeën, mei it fertellen fan ferhaaltsjes of Klaas-Faakstoarjes. Yn in earder besprek fan ien fan syn bondels (Subsydzje foar de Graal yn De Moanne/trotwaer ’04), ek publisearre yn myn Kastanjes Poffe (2005, Venus) en neamd In magnetyske trijehoeksferhâlding skreau ik dat it wurk fan Van der Wal ûnder de creatio-gedachte falt, en net ûnder dy fan de mimèsis (imitaasje fan de realiteit of in ôfspegeling fan de wrâld).

Yn dat opsicht sit er ticht by it konsept fan Rimbaud, op in wize sa’t Sagan boppe beskreaun hat en dat har fassinearre.

In kritikus as J. Veenbaas skreau oer de earste bondel In nêst jonge magneten, dat Van der Wal tefolle út wie op ‘skokkende en ekstreme bylden’, en ‘te min te sizzen hat’, dat ‘it gefaar fan leech wurdbreidzjen (tizeboel fan tipelsinnige en frijbliuwende bylden en wurden) op ‘e loer leit’. Dat is dus immen dy’t fynt dat literatuer de realiteit imitearje moat – konform oan dat wat er sels skriuwt.

Yn it gefal fan Van der Wal giet dizze poëzy folle fierder, omdat it keunst is, en dêr’t de ynterpretaasje fan wrâld en minsken it wichtichst is – de poëzy fan dizze dichter bestiet net út foto’s of imitaasjes fan de wrâld.

III WOLF YN HARNAS
De samling fersen Wolf yn harnas telt 33 gedichten sa’t wenst is by publikaasjes fan dizze dichter. De bondel bestiet út trije skiften: 1). Wolkens tsjin god; 2). Sibearysk mearke; 3.) Wolf yn harnas. Elk skift befettet alve gedichten.

Neffens Paul van Ostaijen yn syn Gebruiksaanwijzing der lyriek (1925/26, voordracht Brussel, Antwerpen, Music-Hall ’64) is poëzy “in bernlike útskroevenheid mei it hast ynhâldsleaze wurdboartsjen, en (skriuwt er) hoe’t de gedichten as soepele beesten, omdraaid en omheech smiten dochs elke kear wer op har poatsjes telâne komme: in gedicht fan de suvere lyriek hat de kausaliteit fan syn ûntwikkeling yn him en allinne yn himsels. De ik fan de dichter is bysaak”.

De fersen fan Van der Wal beantwurdzje oan dizze omskriuwing fan wat lyriek is, c.q. poëzy. De IK fan it gedicht is it wichtichst, net de IK fan de dichter, en yn dat opsicht rint dit idee fan Van Ostaijen parallel mei Rimbaud – je est un autre (de ik is in oare ik). It ferskil is dat it ûnbewuste en ûnderbewuste fan Van der Wal anno 2000 fieden wurde en dy fan Van Ostaijen en Rimbaud 100 jier en langer lyn – in oare tiid, in oare taal.

De bylden dy’t Van der Wal brûkt binne tagelyk byld op harsels en metafoar (soms identyk) – se passe yn de eigen wrâld dy’t kréëarre is troch de dichter. De assosjaasjes yn taal komme streekrjocht út de taalweareld fan de dichter, dêr’t it logyske fan de betsjuttings en ferbinings soms ôfwykt fan dy yn it wurdboek, en dêr’t eigen formules brûkt wurde (soms fia neologismen of nijsoartige wurdgroepen).

Meidat de dichter in soarte fan poëzyproaza of proazapoëzy skriuwt (iksels haw ea poëpro’s yn ‘Fyts mei wynflessen’ skreaun – ’95, in prosepoetry-útjefte), dêr’t de fertelling net altiten synkroan ferrint, sil de lêzer in ferbining sykje moatte mei de skepen wrâld fan it gedicht en dy fan him- of harsels. Lykas by Rimbaud.

It titelfers Wolf yn harnas (tredde skift) soarget daalk al foar ferwikseling fan de IK sa’t boppe oanjûn is:

WOLF YN HARNAS

Hy sjocht de wolf en glimket.

Yn harnas gûlt it grize dier.

Ut syn eagen rint de inket

troch syn pin op it papier.

Close reading en it oersetten fan wurden en útdrukkings yn metafoaren smyt net sa’n soad op. De IK fan it gedicht – it gedicht sels – wurdt hjir beselskippe troch noch twa (trije) oare ikken (de Hy, de Wolf, en heel fuort de dichter, mar dy spilet hjir gjin echte rol). De wolf is de IK yn in harnas, hy sit opsletten yn de taal, yn de winsk gedachten op te skriuwen, in sitewaasje te tekenjen, en dan iepenet him it harnas op in kierke – hy gûlt.

De triennen metamorfosearje ta inket dy’t troch de pin (fan de dichter) op it papier komme as wurden. Dat prachtige prosedee fan ferwikseling fan persoanen, dat prosedee fan assosjaasjes op it skerpst fan de taal en de ferbylding is it unike yn dizze poëzy, yn dit dichterskip.

It harnas giet even in bytsje iepen en dan rôlet it wurd/de wurden/it gedicht op it papier. Triennen feroarje yn wurden. In trien ûnder in mikroskoop jout tûzenden kleuren en betsjuttings: Dit fers is it echte begjin fan de syklus fan 33.

IV EVOKATIVE POËZY
It hat derfan dat hallusinaasjes, dreameleminten en evokative aspekten yn dizze poëzy in grutte rol spylje. Ik tink dat fan dy trije it evokative diel it wichtichst is, sa’t yn eardere tiden bygelyks in Gerrit Achterberg dat die yn de fersen dêr’t er de deade leafste middels de poëzy (wer) ta libben bringe woe.

Yn fersen as ‘Droomgericht’, ‘Droomballade’ en ‘Droomschuim’ hat er dat besocht. It fers ‘Osmose’ is in foarbyld fan sa’n evokatyf, hast surrealistysk besykjen om by elkoar te kommen – worden de talen in elkaar geregen/zien wij onze gezichten in spiegelbeelden samengaan.

Dat boartsjen op het skerpst fan taal, psyche en bestean die Rimbaud sa’t Sagan omskriuwt, en dat docht Van der Wal yn feite ek. Hy appellearret oan in sintúchlike byldspraak dy’t faak gebrûk makket fan krúste/mikste útdrukkings en betsjuttings: ‘út syn eagen rint inket’ bygelyks. It sa troch sok taalgebrûk immen op de ferkearde skonk setten heart by dizze poëzy dy’t sa út en troch ek protest hearre lit oangeande de wrâld en syn bewenners.

In moai foarbyld fan it streekrjocht ‘brûken’ fan iuwenâlde mearkes en/of klisjeewrâlden, dêr’t gjin byldspraak nedich is, mar wol in fenomenale assosjaasjemetoade tapast wurdt, fyn ik it fers:

IT STRUNDERSPAAD

Der wie ris efter it fjild in hûs mei in platespiler,

in âld hûs, dêr wenne in frou yn in waarm aai.

Bûten keakele de bosk en ik rûn ferklaaid as muonts

ûnder in slûge moanne oer it strúnderspaad.

Ik hearde neat doe’t ik oanskille as in kjelle

gazelle. Der hipte my in wite fûgel op it skouder.

It bewuste fan de kennis en it lêzen fan mearkes is mongen mei it ûn- en ûnderbewuste fan wat de wrâld, de taal en de poëzy yn dizze dichter nei foaren bringe yn in direkte wjerslach op it papier. It gedicht skriuwt himsels. Dit binne gjin direkte metafoaren hoewol’t der prachtige wurdgroepen op it kleed komme – sec, net as metafoar. Ik neam yn dit ferbân: ‘hûs mei in platespiler’, frou yn in waarm aai’, ‘keakele de bosk’, ‘slûge moanne’ en ‘kjelle gazelle’.

Je kinne sizze dat de omskriuwings ôflaat binne fan de oarspronklike ferhaaltsjes/mearkes, en dêrnei as metafoaren tsjinje, mar dan dogge je dizze poëzy tekoart. De sintúchlike byldspraak kréëarret in nij byld dêr’t de wenstige poëzy bleek by ôfstekt.

‘In hûs mei in platespiler’ bringt de tinzen fan de lêzer nei in oare en nije wrâld, is de fakto in nij mearke. Dêr wennet dy frou, mar dat hûs wurdt op itselde stuit ‘in waarm aai’. Sterker, dat aai tsjinnet as ultym feilich skûlplak foar de frou, dêr’t kjeld, oanfallers en strúnders har net pakke kinne, want nimmen hat in fermoeden dat de frou yn sa’n aai wennet.

It magyske tinken fan in bern – wenje yn in waarm aai – wurdt hjir ferbûn mei de wrâld fan in mearke, dêr’t op de achtergrûn noch meispilet dat ienris dat aai útkomme sil. En wat wurdt dêr dan berne? Magysk bernetinken yn grutteminsketaal – it Frysk.

‘In slûge moanne’ is yn kombinaasje mei de strúnder op it strúnderspaad in adekwate omskriuwing fan eat wat net helendal helder is: slûch, nije moanne, in geheim paad, in strúnder dy’t net sjoen wurde wol op wei nei syn proai, strúnjeiend op jacht nei pearkes.

Mar dan wurdt dizze gast steurd troch ‘in wite fûgel’ dy’t it plaatsje omkeart. Van der Wal brûkt hjirre in soarte fan synestesy en ferbynt saken dy’t normaliter net ferbûn wurde kinne. De wite fûgel is as de wite do dy’t lju dy’t wat frjemds yn ‘e kop hawwe op ‘e doele bringt.

‘It bosk keakele’ – protestearre, kaam yn opstân – want de strúnder is in ferklaaide muonts dy’t dêre neat te sykjen hat. De lêzer moat op syn iepenst wêze, it byld is de metafoar foar in realiteit dy’t surrealistysk wurdt, sadat de neamde eleminten ferbûn wurde kinne. De wite fûgel beskermet it frijend pearke dat net steurd wurdt yn har boarterijke.

V THE LONE WOLF AS FAMPIER
Sa’t de dichter yn eardere bondels it offermotyf opfierd hat – jo sjogge it elke dei op de tv-kanalen as in werhelling fan dat wat tûzen en mear jierren lyn barde – sa komt dat ek wer yn dizze bondel op it kleed.

De wolf – the lone wolf yn de mearkes – wachtet op syn proai, blaft tsjin de moanne, wachtet yn de klisjeestorys op syn leafste. It kin de dichter wêze, it kin de IK fan it gedicht wêze om te beskriuwen hoe’t (slacht)offers socht wurde en om hals brocht.

Yn Subsydzje foar de Graal kaam dat offermotyf frij sterk nei foaren. Yn In nêst jonger magneten (1^e bondel fan ’91) stie al it gedicht ‘Offerskaal’. Sliten taal wurdt offere om de echte taal bleat te lizzen. Yn âlde mearkes en hillige boeken is dit in normaal barren. Troch de eagen fan de wolf (de ienling) beskriuwt de dichter wat der bart:

WOLF

In wolf slûpt de stêd yn, troch tsjustere

steechjes, oant er foar in tsjerke stiet.

De klok slacht tolve oere, in wolf wachtet,

sjocht bek omheech mei giele eagen.

De ljochten dôvje yn ‘e toer en it lûd

fan in foet rûgelet by de treppen del.

Read it sop, de teannen lakt mei ierdbei,

rint de frou yn strielen grien en blau

Op glêdskearde skonken nei ûnderen ta.

In wolf slikket har lytse fuotten sâlt, lang

hat er wachte, se streaket syn rûge facht.

Har sêfte wite hals mei er hawwe. Hap.

De wolf rint hjir (‘slûpt’) sûnder harnas (titel bondel) de stêd yn. It liket de wolf fan de mearkes dy’t de beppe opfret, dy’t gjin meilijen hat. It kin ek de plakferfanger fan de dichter wêze dy’t wraak nimt op de frou dy’t er net krije koe, en as lêste kin it de wolf yn de ‘klean’ fan de beppe wêze dy’t op dizze wize dochs krijt wat er woe.

Mar de frou streaket de rûge facht, neidat er har fuotten slikke hat. It is dus in oare wolf, in wolf dy’t weet hat fan it ritueel fan de tsjerke, dêr’t om tolve oer in frou nei ûnderen rint – reminisinsjes fan âlde myten. Hokker frou komt om tolve oere nachts út in tsjerke nei ûnderen? In tsjerke dy’t de ljochten dôvet?

Ek hjirre wurde ferbiningen en assosjaasjes lein dy’t de linéëre ferhaalstruktuer dy’t faak wenst is yn literatuer trochbrekke. De frou dy’t nei ûnderen komt yn in stream fan read sop – oankundiging fan de dea – mei readferve teannen kin in Maria wêze, de ferljochte geast dêr’t de dichter langst nei hat. Mar se hat him belazere, en as wolf slikket er har fuotsjes, om dan ‘har sêfte wite hals’ út de kastielromans en yn guon mearkes wreed iepen te ramen – hy byt har dea. Dizze Maria (Magdalena?) mei har reade teannen wie te wrâldsk, te geil, waard net langer mear ferljochte troch de tsjerke – in hoerke dat de strôt ôfbiten wurde moast. De wolf ferklaaid as duvel, satan, fampier – de tsjerke sels.

VI MEI FINGERS FAN REEK SKRIUWE
Wolf yn harnas kin maklik ferbûn wurde mei ‘the lone wolf’ dy’t stiet foar persoanen dy’t graach allinne wurkje en bestean, foaral net yn groepen operearje. Films mei dy titel yn fariaasjes binne der yn de 20-er en 30-er jierren fan de foarige ieu heel wat makke. Ek boeken mei dizze titel binne ferskynd.

Typearjend oan dit wurk is de protagonist dy’t solo libbet sa’t ek yn de poëzy fan Van der Wal bart. Yn dit ferbân binne in pear hele lytse gedichten allessizzend en letterlik skitterjend yn har soart – it binne hast aforismen en yn har beheindens wrâlden beskriuwend. It earste dat ik oanhelje fyn ik hast like sterk as in ‘wrâld’ferneamd fers fan Lucebert – visser van ma yuan. Van der Wal syn fers hyt:

FINGERS FAN REEK

Fisker smookt en skriuwt mei fingers fan reek

in antlit op de sakjende sinne.

Wolkens triuwe read ljocht

dea yn it wetter

De mytyske ‘Fisker’ tekenet de frou of de persoan (syn leafste?) dy’t er kwyt rekke is yn de loft dêr’t de sinne read sakjend yn de see ferdwynt, sadat it ljocht oergiet op swart – de dea. De fisker wit dat syn tekening mar even libbet, dat syn fata morgana in illúzje wêze sil.

Selden sa’n prachtich direkt byld fan in ferlerne leafde lêzen. Sa’t Lucebert yn Rotterdam yn de iepen romte syn Alles fan wearde is warleas te lêzen is, sa soe dit fers om de Aldehou yn in projeksje draaie moatte – by nacht yn reade kleuren, te begjinnen op 1 jannewaris ’18 as de KH Ljouwert begjint. It kin ôfwiksele wurde mei oersettings yn it Nederlânsk en it Ingelsk.

In oar koart fers dat yn in pear wurden in wrâld skilderet en opropt is:

FRIJ NEI IT GEORGYSK

Dea is libje sûnder lea,

sei in keale learde wize ea.

De swarte switterige happe

knibbelet, ik moat opstappe.

Hjir folget de dichter de reguliere resepten fan de technyk fan de dichtkeunst – alliteraasjes, einrym, binnenrym en op it earste each de struktuer folgjend fan in ferhaaltsje, mar dan yn omkearde foarm:

Hy begjint mei de dea en eindiget mei in reis, itsij de reis de lêste reis is. In oare mooglikheid is de reis sûnder lea mei de happe dy’t op de wolken rydt en de haadpersoan nei de oare wrâld bringt. It is de wrâld fan de skynwerklikheid…

Yn in alternatyf beskriuwt de dichter in filosofy oer libben en dea dêr’t it libjen en de ratio foar master opslane en it lichem (de lea) fan minder belang is. Faaks hat er it hjir oer in religy as it Boeddhisme dêr’t keale sjamanen studearje, in foarbyld skeppe en sels as se dea binne noch wize rie jouwe.

As it swarte switterige hynder nei in lange tocht komt om de ridder op te heljen (de boadskipper, de wolf yn harnas) – knibbelet meidat hy in wichtich persoan is – begjint de reis en it libjen sûnde lea. De Dichter hat sprutsen en set ôf, de Kening (of Keninginne) hat syn taak folbrocht.

VII FIGURATYF EN/OF ABSTRAKT-ASSOSJATYF
Yn in fraachpetear yn de LC fan 9 desimber ’16 beskriuwt Bartle Laverman syn eigen poëzy, en útgeande fan syn ideeën oer gedichten seit er wat oer de figurative skilderijen dy’t er makket en earder ferkocht yn syn Galerij yn Grins. De museumdirekteur Frans Haks yn Grins hâlde net sa fan figuratyf – hy preferearre abstrakt en ekspresjonistysk wurk.

Laverman presintearret him as de realist dy’t figuratyf skilderet en ek figuratyf skriuwt. Dêre leit ek it ferskil tusken in dichter as Laverman en in dichter as Van der Wal. It probleem ‘literatuer en wurklikheid’ spilet yn it wurk fan Van der Wal in grutte rol – lêzers sykje faak it anekdoatyske, it ferhaaltsje – dat se heel maklik by Laverman fine sille – mar Van der Wal bewiist (lykas Rimbaud) dat poëzy folle mear wêze kin.

Sagan hat dat heel nijsgjirrich beskreaun doe’t se op it strân fan Hendaye op har 16^e Illuminations lies en troch it wjerljocht fan de taal en de poëzy troffen waard, en in leafde ûntduts dy’t har hele libben bleau. Fan leafdesoantinkens bleauden neat oars oer as folsleine dizenichheid of de befrediging fan ien sintúch.

Van der Wals poëtika moat ferovere wurde – it is eksistinsjeel wurk en gjin yllustraasje by de wurklikheid, of in imitaasje fan dat watst al om dy hinne sjochst. Dat mearsinnige makket it ferskil. De behearsking fan de taal, de útdaging om wurdgroepen te meitsjen dy’t hast as neologismen de taal aktivearje, dat allegearre makket dizze Fryske dichter ta in bysûndere skriuwer. Hjir noch in pear foarbylden om dat te ûnderstreekjen:

sulveren dize oer de klaai – wolkens as skyldpodden lûke/swiere grize fuorgen yn ‘e loft – ik stoart beton yn ‘e earen – snieswit rûn fan de rots – fûgelbloed yn ‘e snie rûn gear ta in rare tekening – bûgden tinne beammen har ferbjustere oer//de tsjustere symboalen – stadich waaiden wolkens my de kop fol spinnen skjin – de drompel stroffelet oer de triennen fan juster//fergetten planten roppe om helder wetter – wjerljocht fiket in smertlape út ‘e terp: syn harsens – wa wol my filmje mei de mobile sinne – in gnyskjend knyft is út syn lippen snien – it blauwe hûs docht de doarren en it rút iepen – it tinkend frysk tsjil is fan in hiel soad skonken makke – swiete happe weidzjend yn it skamhier fan it wiuwend reid.

En dan de lêste rigels fan de bondel (de ‘ik’-protagonist is frij!):              

In blikiepener as leafde: it harnas moat stikken.

Sûnder stoer skyl fan stiel, sil ik dan net stjerre?

Wolf yn harnas, Cornelis van der Wal. Útjouwerij Hispel, Wiuwert, desimber 2016, 48 siden, €12,00

Het bericht Besprek bondel Wolf yn harnas fan Cornelis van der Wal verscheen eerst op de Moanne.

TJITSKE VAN DIJK – 

Spannend, dat is it. In boek dat ik goed kin en dat ik geregeld foarlêzen ha oan de klassen dêr’t ik foar stien ha. Welke juf net? En dan no yn it Frysk? As it mar net ôffalt …

Gau-gau sjoch ik foaryn nei de list mei persoanen dy’t foarkomme yn it boek. Gelokkich: Sofie hjit noch altyd Sofie. En ik mis dan wol de ‘Bloedbottelaar’, mar myn leafde foar alliteraasje komt hielendal oan syn gerak mei de ‘Bonkebrekker’, de ‘Pjutpriuwer’ en de ‘Skrokslokker’. En ‘Famkesstamper’ alliterearret dan wol net, it rôlet seker like lekker oer de tonge as ‘Meisjesstamper’. Hmm, tink ik, miskien kin it dochs wolris leuk wurde.

Yn alle sinnen wurdst ferrast troch nije wurden dy’t hearlik oer de tonge dûnsje.

It ferhaal is bekend. Sofie, dy’t krekt as alle oare minsken net yn reuzen leaut, sjocht de reus troch har strjitte rinnen. De reus sjocht Sofie ek en fisket har út har sliepkeamer. Hy nimt har mei nei reuzelân. Dêr blykt dat Sofie gelok hân hat. Se is meinommen troch de ienichste reus dy’t gjin minsken yt. Of minskbrokkels, sa’t hy de neamt. Hy is net as alle oare reuzen, hy is de GFR. De Grutte Freonlike Reus. Hy praat wat nuver, mar is sa goed as bôle. Yn plak fan minskbrokkels te haffeljen, fangt er dreamen en blaast dy nachts by de minsken troch de gerdinen.

As de oare reuzen mei in soad kabaal op ‘en paad geane om harren jûnsmiel te heljen, wurdt Sofie lilk. Se kin net begripe dat de reuzen dat alle dagen wer dwaan kinne. Se fynt dat de GFR der wat oan dwaan moat! Se betinkt in bjusterbaarlik plan om de keninginne fan Ingelân yn te skeakeljen by it opsluten fan de reuzen. It plan slagget en alle ôfgryslike, meunsterlike reuzen wurde fongen en opsletten yn in mânske kûle. En se ite nea wer minskbrokkels, mar krije foar ivich en altyd allinne noch mar smoargoare snoaskommers.

Roald Dahl is in masterferteller. De GFR is as in bern; mei syn kromme sinnen, syn ympulsen en syn genietsjen fan de lytse dingen. Mar hy is ek in filosoof, dy’t de (foar)lêzer subtyl mar skerp wiist op de stampte michjes en krobbekeutels yn de harsens. “Juster wy leaut net yn reuzen, dochs? Hjoed leaut wy net yn snoaskommers. Allinnich om’t wy it tafallich net sjóen ha mei ús eigen dopkes, tinkt wy dat it net bestiet.”

Goed, mar dy hearlike sfear sit ek yn de ferzje dy’t ik al koe. De konklúzje kin wêze dat de GFR in kreaze Fryske oersetting is. Mar ik fyn dat te koart troch de bocht. Martsje de Jong hat in feestje makke fan dit boek. Fan alle wûnderlike wurden dy’t de GFR seit, hat se in prachtige Fryske ferzje makke. Ik tink bygelyks oan de ‘fripsdripper’ en de ‘sûsklappers’. Soene dy net krekt as yn de Nederlânske ferzje ‘fropskottel’ en ‘flitspoppers’ hjitte kinne? Jawis wol. Mar siz no sels: ‘fripsdripper’ en ‘sûsklappers’ binne Frysk.

En leau mar net dat de yn de Nederlânske ferzje Switsers sitte dy’t nei swit smeitsje of dat Frou Buorren en Bartele Hiem dêryn foarkomme. En sa binne der in hiel soad hearlike lytse wurden dy’t yn net ien taal bestean en dy’t Martsje de Jong dochs yn it Frysk oersetten hat.

Dus: spannend? Ja. Mar op syn Frysk: it foel my neat ôf. En op syn GFRs: it wie in machtmerakel. De GFR is in hearlik Frysk boek dat freget om foarlêzen te wurden. Yn alle sinnen wurdst ferrast troch nije wurden dy’t hearlik oer de tonge dûnsje. Dus foar wa’t noch tinkt: moat dat no wol yn it Frysk? Gewoan dwaan!

De GFR, Roald Dahl. Oersetting: Martsje de Jong, yllustraasjes: Hilda Groenesteyn. Utjouwerij Regaad, €15,00

Het bericht De GFR verscheen eerst op de Moanne.

Dizze boeken bespruts Ernst Bruinsma yn it programma ‘Op en út’ fan Omrop Fryslân:

• Meindert Bylsma, ‘En dêr marsjear ik hinne’. Elikser, Ljouwert 2016. www.elikser.nl

• Dimitri Verhulst, ‘Spoo dee doo’. Atlas Contact, Amsterdam / Antwerpen, 2016. www.atlascontact.nl

• Joseph Roth, ‘Joden op drift’. Vertaald door Els Snick. Voorwoord Geert Mak. Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2016. www.lubberhuizen.nl

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Dit is een recensie. Of het is er geen, want even verderop gebruik ik het woordje ‘ik’ en dat is ongebruikelijk in een recensie. De titel – 27 januari in Stadsschouwburg de Harmonie – is al even ongebruikelijk. Dat zit zo: 20 januari, in de Lawei in Drachten, zag ik De vlucht van een granaatappel van theater Rast. Het was tijdens het BankGiro Loterij theaterweekeind. Het hele weekend werden in zestig theaters in Nederland programma’s gepresenteerd voor tien euro per voorstelling. Leuk prijsje en toch zat de zaal lang niet vol.

Nog voor het begint, buiten de zaal, springt de Joodse Eran Ben-Michaël op een verhoging en vertelt over een bezoek aan zijn vader in Nijmegen. Vader troont hem mee de tuin in om bij de kippen te kijken. Die witte, of Eran die vast wil houden, want dat vindt ze lief. Het publiek is geïntrigeerd, nog voor de acteur hen de zaal inlokt.

Wat dagelijks in de media te volgen valt komt hier zodanig bij elkaar, dat het meer zegt dan alle nieuwsberichten en achtergrondartikelen bij elkaar.

Zandnegers, zo introduceert de mooie, jonge in een helgeel mini-jurkje gestoken Nederlandse Imke (Smit) haar medespelers: de eerder genoemde Eran Ben-Michaël, de Koerd Celil Toksöz, de Syrische George Tobal. Hoe het publiek hen dan zou noemen. Zandkrekels. Waar zij aan denken als zij aan Nederland denken? Kaas, water …

De vlucht van een granaatappel gaat over de verhalen van vluchtelingen. Dat klinkt als vluchtelingenproblematiek, maar niet in de zin dat de achtergronden van de drie worden geproblematiseerd. De voorstelling draait veel meer om de vraag in hoeverre mensen elkaar (willen) kennen. Wat wil je weten van de ander? Wat dient verzwegen?

Bij Celil Toksöz, die de Koerdische André van Duin zou zijn, slaat een grap onmiddellijk om in een relaas over de martelingen die hij in zijn land van oorsprong onderging, onmiddellijk de kop ingedrukt door de anderen. Zoiets vertel je, maar niet nu, niet hier, niet in het gezelschap van deze mensen. Met granaatappels wordt uitgeduid hoe de mannen, hun ouders, hun voorouders, van de ene plek naar de ander vluchtten, George van AZC naar AZC verkaste. Al snel liggen talloze vruchten verspreid over de cirkel van zand die het speelvlak vormt. Imke Smit, het mooie blonde meisje met de appelwangen en de blauwe ogen, het meisje in haar zonnig gele minijurkje, haar twee vruchten liggen vlak naast elkaar. Als Nederlandse is, of lijkt haar leed uit weinig meer te bestaan dan de dood van haar geliefde cavia. Daarmee neemt zij geen plek in op de traumaladder, is zij de vreemde eend in de bijt. Jaloers, therapeutisch wil de Koerd haar weg, maar is hij degene die de gordijnen, achter op het toneel, aan de kant schuift en verdwijnt. Een koude wind trekt door de zaal.

Knap gevonden – het viertal schreef de voorstelling zelf – is hoe George op een gegeven moment een meditatie-oefening leidt. Sluit je ogen. Je bent in de stad waar je woont. Je ruikt het gras, enz. Je stapt je huis binnen. In de gang staan twee koffers. Je moet mee de auto in, je kijkt achterom, het huis wordt kleiner en kleiner. Dan stemmen, vreemde talen, onbekende dreigende klanken. Wat begint als een vreedzame meditatie loopt uit op een vluchtverhaal. Maar waarom vraagt George zijn vader nooit naar de reden van hun vlucht? En waarom vertelt Celil zijn zoon niet over de martelingen? Is hij gelukkig? Houdt hij van zijn vrouw? Aldus uitgedaagd, is het na lang nadenken: En wat als het antwoord ‘nee’ is? Een diepe stilte volgt.

De verhalen worden niet verteld, het leed niet uitgesproken, de vragen niet gesteld.

De vlucht van een granaatappel, hoe wrang ook, zit vol humor, is knap gecomponeerd, wordt in hoog tempo gespeeld, maar er zijn ook momenten van stilte en prachtige door Imke Smit gezongen liedjes. Wat dagelijks in de media te volgen valt komt hier zodanig bij elkaar, dat het meer zegt dan alle nieuwsberichten en achtergrondartikelen bij elkaar. Vandaar de tip: 27 januari in Stadsschouwburg de Harmonie in Leeuwarden.

Het bericht 27 januari in Stadsschouwburg de Harmonie verscheen eerst op de Moanne.

JAAP KROL – 

‘Soene jo witte wolle hoe’t ik tink dat it libben fan Ferenc Hacha ferinne sil?’ As skriuwster Lin Berg foar Picasso’s Guernica yn Madrid stiet, sjocht se him, de man dy’t se siket. Oer him: ‘It wie syn hâlding, de opfallende yntinsivens dy’t my ek de earste kear al rekke.’ Hy is de man dy’t de Tsjechyske kommunist en Joad Ferenc Hacha by har opropt. Hy wurdt de man oan wa’t se de fuortgong fan it te skriuwen boek foarlizze sil.

De sober formulearre sinnen sirkelje stadich om it geheim en litte sjen dat it meitsjen fan in kar it dreechste is yn in minskelibben. Jan Palach die it en waard ûnstjerlik, Ferenc Hacha die it net en waard ús eigen spegelbyld.

Berne yn Dresden as Joseph Schlesinger moast dizze Hacha yn 1937 mei syn famylje flechtsje foar it nazi-geweld. Nei de oarloch – dy’t foar Hacha min of mear ynlieden wurdt troch in perfekte skoalletiid en ‘ûngewoane opwining’ mei Rachel, koartsein: nettsjinsteande de drege omstannichheden ek in soart fan hearlike jeugd – slút er him oan by de kommunisten, om’t er it ûntkennen fan in ideaal nei sa’n wrede oarloch eins net fertarje kin.

In krusjale fout, sa docht bliken. Hacha makket selfs karriêre yn ’e partij en skopt it ta lid fan it Politburo nas ien fan de achttjin. De yngewikkelde en logge struktuer fan dit orgaan sil der altyd foar wake dat er ynfloed hat. Allinnich de echte machthawwers fan ’e partij sjitte mei skerp. It fergrut de tragyk fan Hacha: miskien wie er oait in dreamer, no is er in swijende apparatsjik, dy’t him steande hâld troch net op te fallen, neat hastich te sizzen en as ja-knikker in suver saaklike relaasje te ûnderhâlden mei mei-Politlid Husson, dy’t har yn in earder libben ek wol Rachel neame liet. De ambitieuze frou dy’t fereale op him wie, sit him no achternei. Hacha lykwols bliuwt ‘de einleaze wifelder, te iroanysk om idealist te wêzen, tefolle in pessimist om te tinken dat de ûndergong te kearen is’ (side 79).

Mar ek kommunisten binne minsken. As Jan Palach himsels nei de Praagske Maitiid yn 1969 yn brân stekt, wurdt er nei syn dea troch de partij beskuldige fan ekstreem-rjochtse sympatieën. In held mei ommers gjin folksheld wurde, want in folksheld is in wiere held. Mar fine de leden fan it Politburo dat allegear ek? De famylje Palach stjoert op in rjochtsaak oan om syn namme fan kwalike sympatieën te suverjen. Ferenc Hacha krijt de opdracht ûndersyk te dwaan nei wat der libbet ûnder de minsken, ‘op basis fan syn ’treflik opboude en byhâlden kennis oangeande fijannelike streamingen ûnder boargers’ (side 74). Syn misje betsjut lykwols dat er syn iensumheid ûnder eagen sjen moat en dat er beseft dat er freonskip en leafde altyd fuortmoffele hat ûnder it tekken fan syn doarmjende gewisse.

Romanfiguer
Aggie van der Meer skreau in fraaie en komplekse roman oer in kommunistysk machthawwer – want dat is Ferenc Hacha. Hie er in historysk figuer west, dan wie er miskien wol de belicheming fan Hannah Arendt’s konsept fan de banaliteit fan it kwea – in op it each normale man, dy’t plichtsgetrou syn wurk docht en as lytse radar yn in totalitêr systeem net safolle yn te bringen hat.

Mar Hacha is in romanfiguer, dy’t sweeft yn it einleaze spanningsfjild tusken goed en kwea en krekt dêrom werkenber is. Hy bestiet net, hy is in persoan dy’t hannelt yn ’e wittenskip dat er dei yn dei út mei it lot konfrontearre wurde kin. Him bewust fan syn morele supremaasje en slûchslim as it giet om it bewarjen dêrfan is er krekt sa ûnwis as arrogant. Yn de wurden fan Lin Berg: ‘Wat ik earder antwurde op dyn fraach ‘wêrom dit boek’, bliuwt oerein: it giet om de ienling tsjinoer de groep dy’t net ôfwikend doart te tinken. It giet om de ienling dy’t wit dat er troch aard en tinken bûten de rest is kommen te stean, him der bewust fan wurdt dat er dus in kar meitsje moat. It giet oer de gefolchen dy’t dat hoe dan ek foar him hawwe sil’ (side 142).

De skriuwster rjocht har hjir ta de man dy’t se moete hat by de Guernica. Dizze man foarsjocht de achttjin haadstikken fan kommintaar en ûnderfreget sa de skriuwende, skavende en fuortlittende auteur.

Je kinne sa’n wize fan fertellen ek in kearside neame fan Van der Meer’s bysûndere technyk – fol reedlike minsken, net echt spannend as it om sfear of setting giet, soms op it saaie ôf. Mar lykas yn it eardere proazawurk fan ’e skriuwster sit de spanning him yn ’e geheimsinnichheid fan it meidielen. De Achttjin hat gjin sfear, soene je sizze kinne. It is in hiele konsjinsjeuze ferkenning fan in mins syn morele ferantwurdlikheid. De sober formulearre sinnen sirkelje stadich om it geheim en litte sjen – je soene ek sizze kinne: bewize – dat it meitsjen fan in kar it dreechste is yn in minskelibben. Jan Palach die it en waard ûnstjerlik, Ferenc Hacha die it net en waard ús eigen spegelbyld.

Aggie van der Meer, De Achttjin, Utjouwerij Afûk 2016, € 13,50

Het bericht Finzen yn it Politburo verscheen eerst op de Moanne.

SIGRID KINGMA – 

Yn maaie 2016 kaam fan teolooch Wytze Brandsma de dichtbondel God is het antwoord niet/God is it antwurd net út. Op it kaft stiet in foto dy’t net misstean soe op in fytsgids fan Fryslân; weidzjende kij ûnder in licht bewolke loft. Yn dit boekje dat fjirtich twatalige gedichten telt, fertolket Brandsma syn fisy oer it leauwen yn dichtfoarm. De bibel wurdt op de hak nommen, mar de bondel hat tagelyk in bibelske opbou, te begjinnen mei de skepping. It binne gedichten mei hiele koarte rigels dy’t faak mar út ien frase of inkelde wurden bestean. Yn it earste diel binne se mei gebrûk fan bibelske teksten gearstald, lykas it gedicht ‘Skepping (b)’, de twadde út in searje fan trije: ‘God seach/dat it/goed wie/want/úteinlik/wurdt alles/ta stof’

Der sit in soarte skepsis yn dy’t je faker sjogge by minsken dy’t ôfstân dogge fan it geloof dêr’t se mei grutbrocht wurde. Dat begjint hiel konkreet mei de útlis fan de bibeltekst en de logika dy’t der achter sit. Dy logika is neffens Brandsma fier te sykjen. Dat yllustrearret it gedicht ‘Jezus’ mei: ‘yn Syn/net te mjitten/wiisheid/stjoerde Hy/Syn Soan/wat yndied/alle ferstân/te boppe giet.’ As lêzer kinne je fraachtekens sette by de miening fan Brandsma dy’t er sa stellich as feit delset. (Ynhâldlik soenen je like maklik redeneare kinne út it feit wei dat adolesinten faak de measte feroaringen yn gong sette. As je wat feroarje wolle, dan is it net sa gek om in jongkearel te stjoeren. In soan leit dan krekt foar de hân om’t dat eigen is.) Yn alle gefallen set it oan ta neitinken.

Poëtysk sjoen sit der net safolle byt oan de puntdichten, ôfsjoen fan de minimalistyske oanpak dy’t yn in kundige útfiering treffend wêze kin. Inkelde gedichten binne foarsjoen fan in rymwurdsje, mar yn de oersetting falt de rym fuort, lykas yn ‘Desyllúzje’: ‘it Wurd/brûkt/mei macht/wurdt gauris/ferkrêfte’. De poëtyske wearde is hjir ek minder wichtich as it boadskip. De Fryske oersetting fan de dichter sels, mei help fan Jan Wouda is wikseljend. Ut en troch frij oerset, dan wer wurdlik, dan wer yn wurdboektaal, dan wer yn sprektaal, mei hjir en dêr in skriuwflater.

Brandsma siket nei in nije identiteit en wol op in oare manier neitinke oer hoe’t de wrâld yn inoar sit. Hy sit yn de pasifistyske hoeke en pleitet foar ‘meiminsklikens/frede/en/rjochtfeardigens’. As er God healwei de bondel oan kant skood hat, wurde de gedichten wat langer, mar de rigels bliuwe koart. Mear libbensbeskôgjende gedichten folgje mei de titels ‘Ynlibje’, ‘Selsfertrouwen’, ‘Ferfrjemding’ en ‘Ûnwissichheid’. It gedicht ‘Ynlibje’ jout in goed byld fan it soarte gedichten: ‘troch/empaty/wurdt/antipaty/ta/sympaty//troch/harkjen/mei/elts/der wêze’. Wer kinst dy as lêzer ôffreegje oft it yndie sa wurket. De oertinkingen yn dizze bondel binne net fernijend, en net selden diskutabel. Yn in kertier bist der trochhinne. Dan ha ik leaver in fytsgids.

Het bericht Koart, mar sûnder oertsjûging verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Op it omslach in foto fan de skriuwer as jonkje fan in jier as sân. Knibbelhoazzen, heech en net hielendal rjocht oplutsen knûkelige koarte broek mei galgen, in breiden pulloverke en yn kontrast mei dy wat suterige koarte broek in wyt besgroentsje mei strik. “Hy stiet op ‘e startline,” sa bekommentariearret de skriuwer op de earste side fan it boek it portret, “de hurddraversskuon al oan.” Op de foto is net dúdlik te sjen dat it hurddraversskuon binne en it bloeske mei strik ferwiist ek net daliks nei in sportevenemint, mar it mantsje hat in pear oare, ‘netsjese’ skuon yn ‘e hân, dus it sil grif sa wêze. It gehiel makket in wat ûnbehelpsume en brykkomyske yndruk en dêrmei is de toan set. Want it bern bliuwt yn de man: ek de grutte Meindert wit net oeral like handich mei om te gean en rekket nochal ris fersile yn brike sitewaasjes.

Kostlik binne de sitaten út it Handboek voor de soldaat, mei de bombast fan in bolderpreek en sa ek bedoeld, mar hjoed de dei mear bespotlik as belearjend.

Mei dy formulearring doch ik, betink ik no, it boek gjin rjocht, want dy wekt de yndruk as soe it hjir gean om healwizichheden en mâlfiten en dat is – gelokkich – net it gefal. De toan is luchtich mar net sûnder earnst. It is de skriuwer net om it laitsjen te dwaan – al is dat net ferbean – mar om de fraach oft it dat jonkje op it omslach slagge is om in keardel te wurden. In keardel wurde, dat is yn de eagen fan de skriuwer loskomme fan klisjeemieningen, ôfstân nimme fan sjabloonoardielen, jin net opslute yn monotinken, jin fersette tsjin machtsmisbrûk.

Dat ferget in hâlding dy’t de skriuwer net fan hús út meikrigen hat. De dingen nimme sa’t se binne, dat is de les dy’t mem der by him yndruid hat. De hege miters ha it foar it sizzen en in gewoan mins hat neat yn te bringen. Sa likernôch bringt mem it ûnder wurden. Ut dy formulearring blykt wol dat se har ôfset tsjin de besteande macht en machthawwers, mar de bêste strategy is neffens har net ferset mar oanpassing. It is dan ek op oanstean fan syn mem dat Meindert by de militêre tsjinstkeuring NH ynfollet. “As eksistinsjalist woe ik eins ‘geen’ ynfolje.” Op oanrieden fan syn maten wurdt er trouwens al gau RK. “Yn it Militêr Tehûs fan ‘e Roomsken is it geselliger as by de Protestanten.” Al gau docht bliken dat de godstsjinst der hielendal net ta docht. By beide tehuzen wurdt der net nei frege. “Sels as ateïstyske eksistinsjalist kin ik dêr telâne.”

De foto op it omslach foarmet it útgongspunt fan it boek, mar stiet fierder foar it grutste part los fan de ynhâld. Dy konsintrearret him op de jongfeintejierren fan de skriuwer en dan benammen op de tiid dat er yn tsjinst siet en úteinlik bedarre op in navobasis yn Dútslân. It begjin fan dy soldatetiid beskriuwt Bylsma as gong it ek om in foto, krekt sa’nien as op it omslach, fan dat suver oandwaanlike jonkje, fan himsels dus: “Dêr stean ik dan mei in ploech fan sa’n tritich frjemde jonges yn in lange heechoppige sliepseal, op gympy’s. Kistjes sille ús letter noch oanmetten wurde. In fierstentegrutte overall slobberet my om ‘e lea.” Kostlik binne de sitaten út it Handboek voor de soldaat, mei de bombast fan in bolderpreek en sa ek bedoeld, mar hjoed de dei mear bespotlik as belearjend: “Daar de godsdienst de bron is van alle geluk, deugd en ware moed, behoort ook in de krijgsstand een ieder zich tot het hooghouden daarvan en tot een zedige levenswijze te bevlijtigen.”

De moaiste passaazje út Dêr marsjearje ik hinne is in gedicht. Toan en sfear dogge tinken oan de poëzij fan dy oare Bylsma – Jan J. – mar der stiet gjin boarnefermelding by, dus it sil wol fan Meindert sels wêze. De skriuwer komt mei it fers nei in passaazje oer oarlochsgrêven. Dy binne der yn twa soarten: dy fan de ûnskuldigen, wyt en anonym, en dy fan de skuldigen, dy’t earne oars lizze, “yn grutte prielgrêven mei de ‘Willemsorden’ noch op it boarst.”

Ik sitearje it gedicht hjir yn syn gehiel:

Dorfkirche

Bebeitele yn ‘e pylders –

aufrecht geblieben by alle

brân – de nammen fan dy’t

foelen foar’t leave heitelân.

Dy fan 14, 15 en 16 kinne

mei ien pylder ta. Twa pylders

fergje dy fan 40 oant 43 en

– o hilllige Marije! – dy fan

44 en 45 al trije.

Striid oerlibbe, mar oan ’t

fallen ta, beronfele fan

rebelsk nei myld en mylder,

betaast in âlde man in

ûnbebeitele pylder.

Hy giet net mear foar de

Heimat, mar foar himsels

langút. Marije noch gau in

krúske, dan keutelet er de

tsjerke út.

(Is dit no in fout gedicht?)

By syn ôfswaaien krijt soldaat Bylsma in beoardielingskaart mei. Op de punten hâlding, gedrach en omgong skoart er oars net as ‘goed’. It stelt him swier teloar. It liket notabene wol op in modelmilitêr! Oan ’e ein fan it boek makket Bylsma earlik en iepen de balâns op, sûnder himsels te sparjen, sûnder it moaier te meitsjen as it is. Hy fynt himsels in meirinner, ôfsjoen fan in pear lytse dwersspronkjes braaf yn it gelid, en hy is bang dat dat ek net echt mear feroarje sil, sa’t de titel fan it boek al oanjout: En dêr marsjearje ik hinne.

Meindert Bylsma, En dêr marsjearje ik hinne, Utjouwerij Elikser 2016, €14,50

Het bericht De mars fan Meindert verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Erik of het klein insectenboek is it bekendste boek fan Godfried Bomans (1913-1971). It ferskynde yn 1941 en yn 2013 kaam de 60^e printinge út. Yn totaal binne der yn Nederlân mear as 900.000 eksimplaren fan ferkocht. It giet oer Erik Pinksterblom, in jonkje dat himsels op in stuit weromfynt yn it skilderij dat boppe syn bêd hinget: Wolwiid, dêr’t allerhande ynsekten op ôfbylde binne. Dêr belibbet er allerhande aventoeren. Uteinlik bedarret er yn in mierekoloanje. Erik skeakelet de mieren yn om werom te kearen nei de minskewrâld. It ferhaal is ferskillende kearen bewurke foar toaniel, televyzje en film. It berne-iepenloftspul fan Littenseradiel hat Erik spile yn 1993.

Tagonklikens hat nei alle gedachten net de earste soarch west fan de oersetter. Hy wol foaral oantoane hoe bysûnder as it Frysk is.

De bedoeling fan Geart Tigchelaar (1987) syn oersetting fan Bomans’ ynsekteboek sil wol west ha om der in moai Frysk keunstwurkje fan te meitsjen. Want tagonkliker is it der net op wurden. Even yn alfabetyske folchoarder: in beamimerke, in brims, in eamel, in hipper, in holder, in krob – wat foar bisten binne dat eins? En wêr is elkenien mei dwaande yn Erik of it lyts ynsekteboek? Der wurdt doarme, dikere, kuerd, peazge, geid, kriemd, longere en jotske dat it in aard hat. En dêrby is men tsjok, útskroeven, besjestere, bizich, mûtel, ûnderhearrich, skrutel, krigel, feralterearre of skrillich. Besykje dêr as modale Fries mar ris út te kommen. (Bomans koe der sels trouwens ek wat fan: hy brûkte gauris plechtige taal en âlderwetske wurden. In dogeniet is in ‘schalkse schavuit’ en fynfielend is by him net ‘fijngevoelig’ mar ‘kies’.)

Tagonklikens hat nei alle gedachten net de earste soarch west fan de oersetter. Hy wol foaral oantoane hoe bysûnder as it Frysk is. Dêrby permittearret er him wolris in lytse frijheid. ‘Het duurde geruime tijd’ set er bygelyks oer as ‘it duorre in amerij’, wat net hielendal itselde betsjut mar wol moai Frysk is. En wêr’t Bomans hiel ûnskuldich oer omke Bob seit dat er mei ‘een vrolijke jongedame’ nei Yndië tein is, dêr makket Tigchelaar it ferhaal seksy mei in ‘mûtel jongfaam’. ‘Het groeiende duister’ is yn it Frysk ‘de oantsjusterjende jûn’ wurden en it foarname komôf fan de famylje Van Vliesvleugel blykt yn it Frysk al daliks út de stavering fan har namme: Van Vlueswjuck.

Yn ferliking mei de Nederlânske ferzy’s dy’t ik der by hân ha, de 26^e druk fan 1963 en de 57^e edysje (yn it ramt fan de aksje Nederland leest) fan 2013, is de Fryske útjefte rynsk foarsjoen fan orizjinele en grappige yllustraasjes (fan Nina Peckelsen), dy’t soms in hiele side of sels twa siden beslaan. De tekening fan de deftige wesp strielet ien en al foarnamens út en it plaatsje fan de dûnsjende deagravers lit dúdlik sjen dat it gjin deabidders binne. De sêne mei de deagravers smyt ek ien fan de aardigste passaazjes yn it boek op:

‘Wy ha eins mar ien winsk,’ sei de earste deagraver, dy’t meilijen like te krijen, ‘en dat is dat jo deagean. Dan kinne wy teminsten wer fierder mei it wurk.’

‘Mar ik gean net dea!’ rôp Erik.

‘Ho, ho!’ sei de deagraver mei in glimke, ‘sis dat net al te gau. De saak kin noch in geunstige draai nimme. Hoe faak ha wy it net meimakke dat ien noch efkes bykaam, ja, sels noch wat omrûn en dan foar altiten lizzen gie. It kin allegear noch samar goed beteare. Ik sis altiten mar: salang’t der libben is, is der hoop.’

De Fryske ferzy hat ek in rommere bledspegel mei bredere marzjes en in gruttere rigelôfstân. Dat makket it lêzen wol sa komfortabel. Al is it wol spitich dat de lofrede fan Midas Dekkers en de foarwurden ûntbrekke.

Tigchelaar wûn mei syn oersetting de Obe Postmapriis 2016. Harke Bremer en Jarich Hoekstra har oersetting fan Marten Toonders De vergelder wie dêr ek foar nominearre. Beide oersettings geane werom op in kwa taalgebrûk argaysk orizjineel dat gâns mooglikheden jout ta it bespyljen fan in wat âldfrinzich taalregister. Dat bart firtuoas. De oersetting – en dat jildt foar Bremer en Hoekstra likegoed as foar Tigchelaar – docht net ûnder foar it orizjineel. Yn it Frysk is it miskien noch wol moaier.

Godfried Bomans, Erik of it lyts ynsekteboek. Oersetting: Geart Tigchelaar. Yllustraasjes: Nina Peckelsen, Utjouwerij Regaad 2015, €15,00

Het bericht Yn it Frysk is it noch moaier verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

It Posthús op It Hearrenfean sit bepaald net bomfol as Het Houten Huis en Oorkaan Onbekend Land foar it fuotljocht bringe. De sfearfolle foarstelling, fol mei muzyk – betsjoenende lûden – en prachtich foarmjûn, is ornearre foar in publyk fan seis jier ôf en referearret oan de flechtlingeproblematyk.

In famke, of jonge frou (Inez de Bruijn), mei har koffer, bedarret nei in lange reis yn in beëangjend kâld en driigjend lânskip. Hjir sil sy bliuwe, it sil har thús wurde, mar alles is oars as sy wend is. It famke brûkt amper wurden en as sy praat is it, troch de muzyk, meast ûnfersteanber. Ik leau net dat it de bedoeling is, wat ál de bedoeling is, is sjen litte dat sy mei de minsken yn it ûnbekende lân net kommunisearje kin. As it famke oankomt wurdt sy skend, labele en tablaft yn in foar har ûnbekende taal troch de muzikanten dy’t tagelyk ek spilers binne.

De sfearfolle foarstelling, fol mei muzyk – betsjoenende lûden – en prachtich foarmjûn, is ornearre foar in publyk fan seis jier ôf en referearret oan de flechtlingeproblematyk.

Foar Onbekend Land wurket it Grinzer selskip Het Houten Huis gear mei it Nordland Visual Theatre, in produksjehûs dat op de Lofoten – in eilannegroep yn Noarwegen – har basis hat. Sy fersoargje de prachtige fisuele fynsten yn it stik. It dekôr, in iisberch of -flakte bestiet út wite trijehoeken, dy’t fan foarm feroarje kinne. De iene kear giet it om de suggestje fan in hús, dêr’t it famke in foto fan har dierberen ophinget, in oare kear wurde it wite, as origami tearde papieren fûgels. Brieven wurde ferstjoerd en komme oan yn sjippebûlen. Ien fan de muzikanten docht de hoed ôf en tusken holle en hoed ferskynt in stêd. De twadde docht de jas iepen en blêdet troch it pop-upboek ûnder de jaspân. En nûmer trije toant de wrâld oan de binnenkant fan syn papaplu. Prachtich.

It driigjende – seker yn it begjin – sit net sasear yn it kille fan it wite dekôr, mar yn de lûden fan Oorkaan, musisy dy’t ek teatrale konserten foar bern fersoargje. Der is in trompet en in akkordeon, mar ek triedden, spand tusken trommels, en metalen platen wurde ynset. Soest tinke dat it dan wer driigjende, dan wer drôve karakter fan de muzyk net geskikt is foar bern fan seis, mar it is mûsstil yn de seal, dat it sil tafalle.

Dat der amper taal yn foarkomt makket it net hiel maklik om it ferhaal der út te destilearjen, de foarstelling is earder sfearysk. Bern sille ek net oan de flechtlingeproblematyk tinke, teminsten, net yn de sin fan Syriërs of Eritreeërs dy’t nei Europa komme om oan wrede oarloggen te ûntkommen. It famke, yn har reade mantel, is in Nederlânsk famke en it is krekt dêrtroch dat ynfielber makke wurdt hoe’t it is as je as ‘ding’ behannele wurde en yn in frjemde taal beneiere. De musisy (Radek Fedyk, Martin Franke & Raimund Groß) as grinswachters, ‘prate’ mei help fan noasfluiten, in taal dy’t it famke harsels oan ’e ein ek oanleart.

Nei ôfrin wurde de bern op it toaniel nûge om it dekôr te besjen en fragen te stellen. Manmachtich stowe se it poadium op.

Noch te sjen op 25 en 26 february yn it Grand Theatre yn Grins.

Het bericht Unbekend lân verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

Fjouwer mannen yn wite pakken hoedzje mei harren muzyk oer it fertriet fan it libbensferhaal fan Elise. Net as ‘ivoren wachters’ mei út stien byldhoude gesichten dy’t harren rideltsje spylje. Nee, it ferhaal fan Elise is fan de gesichten fan Gurbe Douwstra syn muzikale kar Jan de Vries, Wander van Duin en Tseard Nauta ôf te skeppen, se dogge mei, mear as oardel oere lang.

De foarstelling ‘De brekbere sirkel’ begjint mei in reis troch de tiid, troch de famyljeskiednis fan Elise (Tet Rozendal) dy’t luchtige wurden fynt foar de ûnfolsleine libbensirkels fan har foarâlden. In pake, oerbeppe en heit stappe tidens de treinreis fan it libben healweis út en Elise fertelt dat allegearre yn dat moaie koarte, ôfbiten Wâldfrysk.

Wurden allinne binne net genôch, muzyk allinne is ek net foldwaande. De ferbining fan beide meitsje it ta in prachtige foarstelling.

En dan komt Didier (Wybo Smids) yn har libben en tegearre reizgje hja mei harren leafde oer de heechste toppen fan de Alpen om úteinlik út te kommen by de berte fan in famke dat lústert nei de namme Maybelle. Mar, om it Frânsk en it Ingelsk even yn in fertaling oan elkoar te breidzjen, ‘moaie maaie’ sil nea de simmer fan har libben berikke.

Elise hâldt de wurden foar dit fertriet om it ferlies fan Maybelle tichte by harsels. ‘Myn moskje’ wurdt betocht yn wurden dy’t ferpakt wurde yn lytse dinkjes út it deistige libben doe’t sy der noch wie, as pasjint yn it sikehûs mei mem oan it bêd. Hiel oars as Didier, dy’t mei wurden, wurden en nochris wurden in muorre om him hinne bout. Mei de ratio yn de hân meant hy wyld om him hinne, hy nimt alles de maat, it leauwen, it âlde testamint, de islam, neat wurdt sparre. De ôfstân tusken beiden krijt geandewei de kontoeren fan in Baikalmar, elk as stipkes oan in kant fan de mar dy’t elkoar yn in ‘Syberisch’ klimaat út it each ferlieze.

Dochs is der ek de ferbining fan de noaten, blue grass en country, muzyk en mins dy’t in tango fan fertriet dûnsje. Elise dy’t it ûnbegryplike fan ferlies begryplik besiket te meitsjen. Sykje nei hâldfêst, mei in kearske yn de hân nei de stjerren sjen en sykje nei dy iene stjer, sykje nei de juste muzyktoan dy’t treast jout. Mar dy’t ek de ‘helletocht’ fan in bûtensluten Didier in oare rjochting jout. In ‘verstilde’ trien baarnt him in wei oer it wang fan Didier, skuort de gerdinen fan de ratio út elkoar.

Formidabel sa’t Smids dat op it toaniel bringt. Fergetten binne de earste tsien minuten doe’t je by Smids efkes tochten nei in fariant fan Donald Trump te sjen. ‘Ast nochris in stik oer Trump meitsje wolst dan hoechst net fierder om in akteur te sykjen’, sa krige regisseur Jan Arendz te hearren. In aktuele sydwei yn in stik dat kwa tematyk ivich aktueel bliuwe sil.

Dy aktualiteit fan ferlies is de reade tried yn ‘De brekbere sirkel’ en it is júst dat lykwicht tusken wurden en muzyk dy’t it, hoe nuver it ek klinkt, ta in ‘swingende’ foarstelling makket. Wurden allinne binne net genôch, muzyk allinne is ek net foldwaande. De ferbining fan beide meitsje it ta in prachtige foarstelling. Mei de ekspressive grutte eagen fan Rozendal as ‘Spiegel im Spiegel’, geweldige muzikanten en in izersterke Smids dy’t úteinlik in bûging makket foar de júste rjochting en dat lytsje stjerke dielt mei Elise.

Het bericht Muzyk en mins dûnsje tango fan fertriet verscheen eerst op de Moanne.

ANNE FEDDEMA – 

Bennie Huisman (It Hearrenfean, 1947), ferhalenferteller en muzikant, skreau in bysûnder sympatyk boekje oer reizen, oantinkens en ûnderfinings, nei en oan Berlyn, ûndernaam yn in perioade oer in goed tritich jier. By it wurkje sit in CD mei muzyk, dy’t in soart fan audio-yllustraasje by it gehiel fan tinzen en gefoelens fan Huisman oer Berlyn en justjes rommer, de turbulente skiednis fan ’e Weimar republyk, Nazi-tiid en de DDR binne. It boekje bestiet út fiif haadstikken dy’t gauris yn in oantal ‘oantinkskiften’, ferdield binne. Wat my oanbelanget is it twadde haadstik: Das Wandern (it swalkjend kuierjen, benammen in begryp dat gewicht krigen hat yn’e Dútske Romantyk,sa ûngefear 1798-1835) it meast nijsgjirrige en ynkringende gedielte fan Huisman’s opskreaune oantinkens. Yn ‘Wasserfest Berlin, simmer 1987’ nimt Huisman ús mei nei it Berlyn fan’e Mauer … Muorre … DDR tiid.

Nei Berlyn fertsjinnet, wis wier, mear omtinken as dat it oan’t no ta hân hat.

Berlyn bestie yn 1987 750 jier en der binne stikmannich feestlike betinkingen. Huisman makket dan diel út fan’e groep ‘Liereliet’, dy’t seemanslieten en shanty’s oer it fuotljocht bringt. Spitigernôch kin ik nearne fine wêrom’t de groep útnoadige is om op te treden yn East-Berlyn, de hiele reis wie regele troch Reid de Jong, dy’t in soart fan miljeuaktivist avant la lettre wie, kin ik út de tekst opmeitsje, én ien mei ‘kontakten’ dy’t er wêze mochten, hy bellet û.o. efkes, tolve oere nachts mei de boargemaster fan East-Berlyn. Dizze Reid de Jong moat hast wol, deselde persoan wêze as de markante, lêste fjoertoerwachter fan Warkum en dy’t noch hieltyd libbet, mar gjin wurd hjiroer en dat is ek wol in bytsje symptomatysk foar it gehiele wurk.

Huisman docht yn syn belutsen entûsjasme, noch al wat plakken oan sûnder (net altyd) genôch rekken te hâlden mei minsken dy’t folslein net op’e hichte binne mei skiednis en eftergrûnen fan’e DDR. It is hiel spitich dat der net ien west hat dy’t alles efkes goed neilêzen hat, want dat hie dit nijsgjirrich projekt grif ferstjinne. En dêrom stiet ‘Nei Berlyn’ fol mei lytse sleauwichheden en dat hie perfoarst net hoegd. Sa neamt Huisman Erich Honecker … Honnecker … de Müggelsee (grut mar by Köpenick) … Mügelsee … Potsdamer Platz … Potzdammer Platz … Freikörperkultur … Freie Körper Kultur, sa neamt er in Tischler (skrynmakker) in putsjeman en fertel no efkes by ‘Zuerst kommt das Fressen’ hoe en wat … bedoeld wurdt: Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral út ’e Ballade über die Frage: Denn wovon lebt der Mensch, út der Dreigroschenoper (1928) muzyk Kurt Weill, tekst Bertolt Brecht, sis dat dan asje-asje, wêr’t dat weikomt en wêrom dat miskien brûkt is, wat is de bining dêrmei? Dan bin ik der noch lang net, mar ik hâld op, om’t ik fansels gjin skoalmaster wêze wol. It liket allegearre net sa slim mar it is in miste kâns, mei in bettere redaksje hie ‘Nei Berlyn’ as gehiel perfoarst better wurden. Mar ik moat net té soer wurde fansels want de ûnderlizzende stream en driuwfearen binne folslein legitym en allinne mar te bewûnderjen.

Op de CD binne juwieltsjes te beharkjen (allinne dêrom al it oanskaffen weardich). Huisman is in mear as treflik akkordeonist en bringt yn syn spyl sûnder muoite ôfwikseljend fleurigens, langstme en drôvens byelkoar. It liet ‘Zomermeisje van de zee’ is in absolút hichtepunt (fleagen Ständchen fan Schubert deryn ferwurke … Romantyk wer) en ‘Dat bart mar ienris’ … in oersetting en ynterpretaasje fan it liet Das gibt’s nur einmal, das kommt nicht wieder … út’e UFA-film Der Kongreß tanzt (1931) in tige sûkerswiet produkt, te finen op YouTube, songen troch Lilian Harvey mei der ek wêze en sa is der mear fraais te finen. Moai gastopreden fan Inez Timmer yn it nûmer ‘De kleine stad’ (it ‘mijn’ fan Inez klinkt al as ‘mein’ sa no en dan) en oer de hiele CD, prima pianobegelieding fan Corinne Staal.

‘Nei Berlyn’ fertsjinnet, wis wier, mear omtinken as dat it oan’t no ta hân hat mar hie, wat my oanbelanget werklik better wurden as der wat mear omtinken west hie foar de styl fan it skreaune en de útfiering, foarmjouwing fan alles. Miskien noaske it in reguliere útjouwer net? Dat is hiel spitich en ek net terjochte. Mei in pear oanpassinkjes hie der ek prima in Hollânske oersetting by stean kinnen. De Nederlânske taal komt ommers ek al foar yn in oantal lieten, dan hienen je mei in meartalich projekt faaks in grutter publyk berikt.

‘Nei Berlyn’, Bennie Huisman.Yn eigen behear troch Bennie Huisman útjûn by: ‘De Goedkoope Winkel‘, 2016. Te bestellen fia info@benniehuisman.nl foar tsien euro.

Het bericht Nei Berlyn verscheen eerst op de Moanne.

Dizze boeken bespruts Ernst Bruinsma yn it programma ‘Op en út’ fan Omrop Fryslân:

• Marten Hepkes Bakker, ‘Dan krije de fûgels dien’. Gedichten. Utjouwerij Grotesk, Amsterdam 2016. www.grotesk.site

• Bert Wagendorp, ‘Masser Brock’. Atlas-Contact, Amsterdam 2017. www.atlascontact.nl

• Monica Soeting, ‘Cissy van Marxveldt. Een biografie.’ Atlas-Contact, Amsterdam 2017. www.atlascontact.nl

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Douwe Kootstra is net al te bleu, fynt it net slim om in bytsje op te fallen. De foarkant fan it omslach fan syn bondel mei colums wurdt dan ek hielendal yn beslach nommen troch syn eigen gesicht, dat ús string oansjocht. Neffens de flaptekst is Achterlik Fryslân in ‘grien’ boekje: it giet gauris oer natuer en miljeu. De ynhâld fan it boek mei dan grien wêze, oan de bûtenkant oerhearsket it blau: achtergrûn, besgroen, brilmontuer en eagen. Fral dat brilmontuer falt op. En dy eagen, fan in hast ûnnatuerlik blau. Dy bril, dat is meester Kootstra, dy’t in soad wit fan goed en ferkeard. Dy eagen, dat is it blau fan de ûnskuld, fan Douwe yn syn djipste wêzen, dêr’t er in hiel inkele kear in tipke fan sjen lit, de jonge, it jonkje, dat ek net wit hoe’t it moat en úteinlik it leafst mei syn elektryske treintsjes boartet: “Under de krystbeam komt ien fan myn klassike Märklinlokomotiven yn beweging. Hy slingeret syn sfearfol ferljochte folgers yn sierlike banen oer de flier.”

It ûntbrekt Douwe Kootstra dus net oan de noadige selsspot en gelokkich is it hiele boekje mear spotsk as belearjend, de skriuwer stekt net allinne mar in warskôgjend fingerke op – dat wurdt al gau yrritant – mar hat ek each foar komyske saken, bygelyks dat in ploechje froulju in lesbysk kuierpaad útset hat.

Natuer en miljeu hawwe it swier yn “dizze oan alle kanten nei pecunia stjonkende neo-liberale tiden”. Neo-liberaal, dat is by Douwe Kootstra in skeldwurd. Mar it leit net allinne oan de polityk, de boarger is krektlike skuldich. “It is mei de gemiddelde Nederlanner en it behâld fan in goed miljeu krekt sa as mei de Friezen en harren taal: belangryk, jawis, mar asjeblyft noait en nergens oerdriuwe. En dus komt der noait en nergens echt wat op ‘e hispel.”

De 46 columns dy’t yn Achterlik Fryslân bondele binne, ferskynden fan 1999 oant 2016 yn it magazine fan it ‘Fchyske Gê’, sa as dit ynstitút himsels op Omrop Fryslân yn it Hollands oanpriizgje liet troch in Gooise juf. Nee wat it Frysk oanbelanget, oerdriuwt it Fryske Gea beslist net. Mar goed, dêr is dy ynstelling ek net foar oprjochte.

Douwe Kootstra hat sels wat de gek mei al dat Nederlânsk. Hy struit geregeld mei Nederlânske – en Ingelske – wurden en útdrukkings, meastal om oan te jaan dat we de saken, ynstellingen en persoanen dêr’t it dan oer giet, net al te serieus nimme moatte. As er kontakt siket mei in grutte wenningferhierder giet dat bygelyks sa: “Uteinlik rekke ik fia de front desk officer, de omgevingsrelatiemanager en de woonconsulent projekten nei in dei as wat te plak by de contract- en carthotheekbeheerder.”

Dêr’t Elsevierwittenskipssjoernalist Simon Rozendaal tinkt dat wolfeart en omtinken foar it miljeu lykop rinne – it earste is in foarwearde foar it lêste – dêr konstatearret Kootstra dat it miljeu krekt slim te lijen hat yn de wolfeartssteat. Dêrby wurde faak de ferkearde skuldigen socht: yn Fryslân “grypt in kategory aaisikers, jagers en mear fan dy eachklepperige ûnferstannen, de achterútgong fan skries en ljip oan om de rôffûgels letterlik de nekke om te draaien.” Yn werklikheid is der “mar ien skuldige oan de achterútgong fan ús greidefûgels en ús lânskip en dat is de grutskalige, yntinsive lânbou.”

Net allnne de lânbou bedriget de natuer, men sjocht ek hyltyd mear beton en asfalt yn it lânskip. Ek op it eigen hiem: hyltyd mear “wurdt alle libben ferdreaun troch it skytskjinne, ûnwittende boargerdom dat hast dei oan dei mei harren hysterys gûlende blêdblazers de moadieuze stien- en grintflaktes om hûs en hear bejaget.” Sels hat Douwe in alternative tún, mei fruitbeammen en bijefreonlike blommen. Ien kear jiers meane, mei de seine. Mar dat seinemeanen is in hiel oe heden en lûkt in protte bekijks. “Doe’t de strjitte leech wie, ha ik moai hastich de triedsjemeaner fan buorman helle.”

It ûntbrekt Douwe Kootstra dus net oan de noadige selsspot en gelokkich is it hiele boekje mear spotsk as belearjend, de skriuwer stekt net allinne mar in warskôgjend fingerke op – dat wurdt al gau yrritant – mar hat ek each foar komyske saken, bygelyks dat in ploechje froulju in lesbysk kuierpaad útset hat. “Nei de desennialange heal-yllegale bosk-ekskursjes fan harren manlike kollega’s no dan lang om let in legitimearre pottepaad.” Dat jout romte foar allerhande soartgelikense inisjativen en de skriuwer fantasearret der even fleurich op los: “… straks ek rûtes foar promininte PvdA’ers en VVD’ers mei lange brede linten asfalt en om de fiifhûndert meter in fiks parkearterrein. En foar de rânestêdlike hollewaaigasten fan Grien Links in moai rûch ferdwaalspoar sûnder einpunt yn de Huitebuersterbûtenpolder. Wáár zegt u?”

De skriuwer is net altyd – en ek dat is in pluspunt – 100% rjocht yn ‘e lear. Sa jout er wol ôf op jagers en aaisikers, mar mei er sels graach fiskje. Kin dat eins wol, fiskje foar je plesier? Kootstra hat der gjin dúdlik antwurd op. Guon saken binne kompleks, jout er ta. Sa liedt de populêrens fan sinnepanielen ta it kappen fan mear beammen (want dy nimme it sinneljocht wei).

Sa’n bekentenis fan ûnwissens is frij seldsum, faker makket Kootstra him lilk. Mar hast altyd oerhearsket in lichte toan, wat net itselde is as myld.

In sitaat om dat te bewizen:

“Op myn koartingkaart reizgje ik geregeld mei de NS, meast neat te rêden. Noflik yn ‘e earste klas mei krante, boek en in eigen bakje kofje. Mar ek dêr rukt de stem des volks op, him hielendal leech keakeljend yn de smartfoan.”

De rake typearring, de skerpe formulearring: Douwe Kootstra wit der wol rie mei.

Douwe Kootstra, Achterlik Fryslân, It Fryske Gea 2016. €7,50

Het bericht Douwe en it Fryske gea verscheen eerst op de Moanne.

JOSSE DE HAAN – 

Marten Hepkes Bakker revisited troch Abe de Vries. In negearre dichter, 1848-1927.

Dat ik yn myn bêste jierren ’t sied strui yn in drege grûn,

wêrút rike fruchten dije op myn lette libbensjûn.

Dat dy fruchten duorje kinne, elts se plôket, elts se priuwt –

dat de swietens fan dy fruchten jimmer yn wurdearrring bliuwt.

(út: Hjerst, 1879)

Oan myn sjongster

Sjongster, wol my net ferlitte,

bliuw my it hiele libben by,

want yn droeve, tsjustere dagen

joechsto jimmer treast oan my.

Wille jousto my yn tiden

as ik sûn en lokkich bin

en do helpst my yn it striden

tsjin wat ûnrjocht hjitte kin.

Faken mien ik, bin ‘k allinne,

as ik troch de fjilden stek,

mar dan fyn ik my bedragen,

want do bist der ommers ek.

Ja, wy hearre by elkoarren,

‘k doar wol sizze, wy binn’ ien;

winterdei by snie en hagel,

maitiids by it jonge grien.

meiste soms in sjonger hearre

dy’t rju heger toanen slacht:

swij dan net, sjong eigen wize,

mar foaral net boppe macht.

Leave sjongster, bliuw by my!

Want ik kin net sûnder dy.

(1887)

Fertsjusteremoanne
Marten Hepkes Bakker libbe fan 1848 oant 1927. Hy is dus 79 jier wurden, en hat neffens de gearstaller fan de bondel fersen – Abe de Vries – in twa hûndert gedichten skreaun en publisearre yn tiidskriften. Yn dizze blomlêzing Dan krije ek de fûgels dien binne in fjirtichtal fersen opnommen. De nije útjouwerij GROTESK yn Amsterdam hat it boek publisearre (€12,50, 110 siden).

Abe de Vries neamt syn ynlieding op de fersen In korreksje op de kanon, en Eppie Dam dy’t mei in gedicht in earbetoan oan de dichter skriuwt hat as titel nommen fan syn gedicht In dichter fertsjusteremoanne. Beide dichters De Vries en Dam binne (dus) fan betinken dat de kollegadichter Marten Bakker by de kanon fan de Fryske poëzij heart en dat dizze dichter mei opsetsin fergetten, negearre, ja sels fertsjusteremoanne is (bewust opromme). As soks kloppet dan hat Abe de Vries (a) de dichter Bakker mei dizze blomlêzing rehabilitearre en (b) de Fryske poëzij riker makke mei in ferlerne poëet.

Allinne

Faken hie ik hjir myn kommen,

faken naam ik hjir myn rêst,

mar in byld dat ‘m is ûntnommen,

hat my lang ta selskip west.

En dan sieten wy tegearre

redekâltsjend oer Natoer.

Lieten elkoar fragen hearre

oer in wyslik Albestjoer.

Nou fyn ik syn stee ferlitten,

’t plakje grûn, dat heech my leit.

‘k Hear syn stimme, ‘k sjuch him sitten.

Mar, it is gjin werklikheid.

(1905)

Kalma’s suvering
Yn de goed tolve siden ynlieding beskriuwt De Vries hoe’t de hânboeken oer literatuer en de him bekende blomlêzings de dichter net neame of opnommen hawwe. As dichter hat Marten Hepkes Bakker noait bestien skriuwt de Vries. Letter neamt er wol de Encyclopedie van Friesland fan 1958, ûnder haadredaksje fan Jelle Brouwer, dêr’t ûnder it lemma Bakker, Marten Hepkes skreaun wurdt: ((Bakker Langwar, 23-3-1848 – Huizum 25-1-1927, woonde o.a. te Harich en Huizum; schreef voordrachten en volkspoëzie met sociale inslag, werkte o.a. met Winterjounenocht – zie : Slj. En Rj. (1923), 621-622; Kalma, Fr. Skrift. III, 141,142; Wumkes, Paden 11, 245)).

Yn de Nieuwe Encyclopedie van Fryslân stiet: Bakker, Marten Hepkes (Langweer 23.3.1848-Huizum 25.1.1927. Bakker, Volksdichter en auteur van voordrachten). Yn de nije ensyklopedy (2016, des.) is er syn sosjale ynslach kwyt rekke. Neffens Abe de Vries is er suvere út de Fryske skriftekennisse doe’t yn 1915 de literêre mytefoarming troch Douwe Kalma c.s. begûn. Kalma spruts fan suvering, meidat allinne earnst, gruttens en skientme fan belang wiene. Kalma woe taalkeunst, en dêr pasten folksskriuwers net yn.

De foarnaamste skilder

Klapperjende eiberts en draaiende ljipkes,

springende fiskjes en ’t sêft skomjend wiet,

gûnzjende bijen en flodderjende flinters,

dauwe dy’t jûntiids de blommen bejiet.

’t Ierdryks-opglânzjen, moarnsier oan ‘e kimen,

’t hoantsje opgoudzjend dêr boppe op de toer.

Romje frij Rembrandt, Jan Stien en mear oaren;

baas boppe baas bliuwt dochs skilder Natoer.

(1906)

Maatskippijkrityske poëzij
Neffens De Vries is it apart dat dizze dichter Bakker net opnommen is yn de kanon, wylst hy yn syn tiid wol in soad lêzen waard – wurk ferskynde yn De Bijekoer, Swanneblommen, Ferjit my net, en tagelyk ferskynde syn wurk yn de kranten fan Japik Hepkema, yn it linkse wykblêd De Klok fan Geart van der Zwaag en yn Sljocht en Rjocht fan Waling Dykstra.

‘Kanonfoarming is gjin weardefrij proses’ skriuwt De Vries. ‘It is in útdrukking fan in ‘’striid om de smaak, om noarmen en wearden, om de kulturele hearskippij’’.

De Vries wol pleitsje foar ‘refleksje op sosjaal engaazjemint en maatskippijkrityk as literêre kategoryen, neist estetika en taalbehanneling’.

Yn de fersen dy’t útkard binne komme de lyryske en de maatskippijkrityske kant nei foaren, en as lêste noch tolve út de lêste jierren fan de dichter.

Douwe Kalma prate yn syn program net oer ‘maatskippij-krityske’ poëzij – dat wie ommers gjin poëzij. Yn dat ljocht soe it mooglik wêze dat de dichter Bakker bewust oan kant skood is.

By stoarmwaar

En sa lyk as jimme dêr, reiden oan ’t wetter,

binne ek folle minsken yn ‘t bûgen net better.

Mar yn dat gestreak en dat aaikjen is grif

gjin byt oars te finen as slangefergif.

O, ik kin gelokkich de kwast net hantearje,

In stjonkert kin ik om syn deugden net earje.

Foar nimmen net dy ‘k ek ontmoet op myn wei,

hâld ik der in hunich- of sjerppôt op nei.

(1909)

Links-liberaal
Marten Hepkes Bakker en Piter Jelles Troelstra wiene fan deselde generaasje fan midden 19^e ieu, beide dichter en faaks ha se elkoar moete yn de Skrâns yn Ljouwert/Huzum dêr’t ek de Troelstra’s in hûs hiene. Fia Sjoukje Bokma de Boer (Nienke fan Hichtum), waans heit dûmny wie yn Langwar, sil der ek kontakt west hawwe.

Bakker groeide op yn in bemiddeld liberaal-protestantske timmermanshûshâlding yn dat doarp. Dy liberale protestanten (soms mei sosjalisten) wurken gear – se stiften bygelyks yn deselde tiid (1866) de Foriening foar Folksûnderwiis, dy’t letter fanút Fryslân oer heel Nederlân bekend waard (hûndert tûzenden leden). VOO – Vereniging voor Openbaar Onderwijs – Niet Apart Maar Samen. Yn deselde tiid publisearre Multatuli yn 1860 de Max Havelaar – it is dy wrâld dêr’t lju as Bakker by hearden.

Abe de Vries beskriuwt yn fûgelflecht it libben fan de dichter Bakker, dêr’t foaral sketst wurdt hoe’t er yn it libben stie, hokker wurk er die, en wêr’t er him fierder mei dwaande hâlde. Bakker hat in tal konflikten mei ortodokse dûmnys hân.

De Vries: ‘Dûmny Mebius fan Langwar sil grif wat huverich west hawwe foar it ferskynsel fan klerus-krityske skriuwers’. Troch de opfolger fan Mebius , Ds. Freerk Kamstra, wurdt skreaun dat Bakker ‘geen vriend is van de Openbare Godsdienst’ (Bakker waard beneamd yn syn bertedoarp Langwar ta diaken troch de tsjerkeried). Ds. Kamstra is dêr op tsjin.

De Vries wol ha dat de libbensrin fan Bakker tekene wurdt troch in sosjaal nei ûnderen gean troch bygelyks – de grutte krisis, Bakkers eigen ‘wiffe’ hert, en foaral ek troch de botsing fan it links-liberale, frijsinnich protestanske folksdiel (dêr’t Bakker by hearde) mei it ortodoks-protestantske part fan de befolking. Bakker hat tsjin dy ortodoksy striden.

Baas bakker en dominy

Dominy

Hee baas! Hoe kom je zoo geheel niet meer ter kerke?

Daar scheelt een weinigje aan, dat kan ik soms wel merke.

Baas

En wêrom komme jimme ús winkel net mear yn?

Is dominy ortodoks? Myn bôlen binn’ ek fyn.

Ik slyt oan jo gjin brea, gjin sûkerguod noch koeke,

ik leau, as jo myn guod mar yn de fierte rûke,

dêr kinn’ jo wol mei ta. Sa giet it ek mei my;

want rin ik sneintemoarns de tsjerke soms foarby

nei ’ t griene fjild, dan kin ik, ‘k wol net beare,

jo tsjin jo skiepkes galmjen hearre…

Kin dominy fan de rook it ha,

dan kin ik mei wat klank wol ta.

(1880)

Frij radikaal
Bakker skreau yn it sosjalistyske wykblêd De Klok. Trije fan syn earste fersen wurde troch Piter Jelles Troelstra en Onno Harmens Sytstra opnommen yn de blomlêzing It jonge Fryslân (1882). Dat is fiif jier neidat er begûn mei publisearjen.

De ynlieder op de bondel fan Bakker jout oan dat de 200 fersen gronologysk en tematysk yndield wurde kinne – yn de earste perioade fanôf 1877 binne it foaral sosjaal-krityske fersen (yn De Bijekoer, Swanneblommen, De Klok), yn de trant fan Waling Dykstra. Faak geskikt om foar te dragen en foar Fryske begripen frij radikaal. In engazjearre toanielstik fan Oebele Stellingwerf (Giet it sa?) hat Bakker ynspirearre – Stellingwerf, de man fan it Frysk Folksblêd en de Fryske Folkspartij is sawat fan deselde leeftiid (1847). Mei syn frou Trui Jentink bouden se beiden oan de liberaal-sosjalistyske ideeën.

Neffens De Vries is de twadde perioade (fan 1901-1925) in ferfolch mei inselde sosjaal-krityske toan plus in soarte fan engaazjemint mei de nije tiid, mar dan wol wat konservatyf, hoewol’t de skriuwer tagelyk ek anargistysk en passifistysk bleaun is.

Pankoekbakke

Us dominy, seit Pier, dy hat wol foar ’t ferstân

hoe oft hy eare en rom ferkrije kin yn ‘t lân.

As hy de duvel mar faak yn syn preken utert

dan sil er ringen sjen, hoe ’t yn syn tsjerne bûtert.

Lûd roppe op ‘e stoel, en mei de hannen slaan,

dat sil de grutste heap ek tige bêst foldwaan.

Mei bearen en gerop – al sil er der by lige –

hat mennich holkop al in grutte namme krige.

En mannich prekersbaas dy hâldt syn kudde dom,

Al wit er ’t paad wol oars; mar as dat bart om rom

te krijen wiid en siid, om nei mear jild te snakken:

is dan sa’n doomny net drok oan it pankoekbakken?

(1885)

Wêrom skoudere?
De kearnfragen oangeande de fersen fan Bakker dy’t de blomlêzer nei syn publikaasje nei foaren bringt kinne sa omskreaun wurde:

1 – hat de poëzij fan Bakker kwaliteit, sjoen yn de tiid dat it skreaun is?

2 – wêrom is dizze skriuwer net opnommen yn de kanon?

De Vries tinkt dat Douwe Kalma mei syn estetyske easken oangeande de poëzij de dichter Bakker ôfwiisd hat – Kalma skreau sels in giftich tsjingedicht doe’t Bakker bewearde dat Kalma it fierste heech socht, want der is genôch poëzij by honk. Kalma fergelike Bakkers wize fan poëzijskriuwen mei it pikken fan in hin op in dongbult (it ferskil tusken de twa wie ommers ûnmjitlik grut, nei it idee fan Kalma).

Fierder wie Bakker syn sosjale status leech, én hy hie in polityk- en sosjaal-krityske hâlding. De otterdokse Wumkes wist fan Bakkers rol yn tsjerklike konflikten op De Hommerts en yn Langwar. Wumkes hat nea oer him skreaun, seit Abe de Vries. Allinne de twa sosjalisten Jelle Brouwer en Jaap Kalma hawwe Bakker bewarre yn de ensyklopedy fan ’58.

‘De managers fan de Fryske literatuer wiene gjin arbeiders, en beskôgen net elk as gelyk. In fallen arbeider, in alkoholist, ien mei de rook fan fallisemint hearde by in oare wrâld’ (AdeV). Dochs stie Bakker net helendal allinne, hy waard holpen troch lju as Waling Dykstra, Tsjibbe Gearts van der Meulen, de Hepkema’s en bgl. Jan Jelles Hof. En uteraard troch Piter Jelles Troelstra – allegearre gjin otterdoksen foar ’t neist. Yn 1910 frege Waling Dykstra yn Sljocht en Rjocht stipe foar de dichter – omrekkene brocht dat in 500 € op.

De wiere Hantsje Pik

‘’Wat zwoegt ge, mensch, naar goud of eer!’’

Sa heart men dan him sjongen.

Mar graach hie ‘r dat men sizze koe:

ryksdalders krije jongen.

Hy is ûnfoege min yn ’t skik

as me oer him skriuwt. Gjin wonder!

Doch freonen, skriuw mar faak in stik,

mei jimme namme er onder.

(1887)

Sinsuristen binne fan alle tiden
De kanonfoarming fan ’15 (Kalma) hie neat mei realistyske maatskippijkrityk yn de keunst, neat mei krityske refleksje op it werklike sosjale libben. De skriuwerij fan Bakker is net ‘folksriem’ en net ‘dichterlik’ genôch. Neffens Abe de Vries is it sosjale engaazjemint in stroffelstien foar de pommeranten yn dy tiid.

Fierder neamt De Vries de taalpuristen dy’t alles wat net struts mei har sels betochte noarmen ôfwiisden. Dy politike taalbril moat ôf seit De Vries. Bakker jout ommers in skerp byld fan de lêste helte fan de 19^e ieuske en begjin 20^e ieuske sosjale ferhâldingen op it plattelân.

Ofgeande op wat ik no lêzen haw, benammen de striid fan Bakker tsjin de arrogante otterdokse dominys dy’t faak de beslissende macht hiene yn dy tiid, bin ek ik fan betinken dat dizze dichter bewust oan kant skood is.

De Vries neamt Marten H. Bakker in enfant terrible fan Langwar (lang fóár Anne Wadman dy’t dêre ommers ek berne waard – JdH), in kritikaster fan de nije ortodoksy, de reade oproerkraaier yn de Agraryske Krisis, mar ek in sosjale mislearreling dy’t mar dreech doge wol.

Dat de ortodoksy besiket yn te gripen yn maatskiplike prosessen, en soms hjoed de dei noch besiket de har net noaskjende lûden te smoaren wol ik mei trije foarbylden oanjaan – it fersterket de stelling fan De Vries dat de ortodoksy de dichter Bakker fertsjusteremoanne hat –

1 – de nije ensyklopedy hat de wichtige yn Fryslân (1866) troch in pear liberalen oprjochte Vereniging voor Openbaar Onderwijs – mei lettter yn heel Nederlân hûnderttûzenden leden – folslein negearre (de ortodokse K. Zondag skreau it haadstik oer it ûnderwiis).

2 – doe’t de earste Spiegel van de Friese Poëzie (1994) gearstald waard frege Meulenhoff (Laurens van Krevelen, dir. en surrealistisch dichter) oan de gearstaller T. Oppewal ‘waarom neem je niet enkele surrealistische gedichten van Josse de Haan op?’, antwurde dizze literatuerbefoarderer: ‘Surrealistische gedichten beschouw ik niet als poëzie’. Yn syn ortodokse wrâld ferspijde men noch altiten it surrealisme.

3 – Dizze selde figuer besocht yn 2001 de oersetting fan de roman Piksjitten op Snyp yn Kikkerjaren tsjin te hâlden. Yn dy roman wurde neffens de literatuerbefoarderer de ortodoksen bespotlik makke (fergelykje Marten H. Bakker).

By in mennich stikelplanten

Ha minske der reden foar jimme te haten?

Séls binn’ se ommers ek lang net skjin op ‘e hûd.

Nee, om der mar suver rûnút oer te praten,

it minskdom is ek mar in stikelich guod.

’t Is nuver hoe’t se elkoarren stikelje kinne,

hja stekke elkoar wûnen, wol djip soms yn ’t hert.

Jim stikels te neamen, dat se séls tige binne,

dêrmei ha se har eigen karakter ferret.

(1905)

Polemysk
As men de trije skiften achter inoar lêst – lyryk, sosjale krityk, de nije tiid – dan falt op dat de dichter de technyk fan it skriuwen wat langer wat mear yn ‘e fingers krijt. Ik fyn benammen it skift ‘sosjale krityk’ sterk, polemysk hast, en ik kin my yntinke dat dy fersen (c.q. foardrachten) foar argewaasje soargen, benammen yn de behâldende otterdokse hoeke.

Dizze dichter lit sjen hoe’t de wrâld der yn syn tiid hinne lei. De dichter is passifistysk ynsteld (tsjin oarlochsgeswets), anty machthawwers (de pommeranten yn dy tiid), en foaral allergysk foar de otterdoksy en opskepperij.

As ik de gedichten yn it twadde skift lês – de sosjale krityk – kin ik my yntinke dat de skriuwer op heel wat otterdokse teannen stien hat – want de dichter is in liberale frijtinker en gjin kommaneukende betterwitter. Ut en troch moast ik oan Multatuli tinke wat de ynhâld fan de fersen en de ûnderwerpen oanbelanget.

Abe de Vries syn stelling dat de dichter Marten Hepkes Bakker bewust skoudere is troch Kalma’s estetisisme en de otterdoksy snijt faaks wol hout. Foar dat soart lju wie de man te kritysk. Bakker brûkt heel wat metafoaren om oan te jaan wat neffens him wol en net doocht – soms moralistysk, mar ek wol boartlik, spotsk en gekoanstekkend.

De nije dichtkeunst

Fier boppe loft en swurk, o sei ! wat dochs in hichte,

sykje in hopen dichters hjoeddeis har fortún.

Keunstdichten makket men, dy’t leare jin noch stichte;

frjemdsoartich guod is ’t yn ‘e Fryske blommetún.

Krektlyk as lytse bern it efterst foarst wol sizze,

sa lêze wy yn dit rym faak eltse rigel hast.

Beswierlik giet it meast de ynhâld út te lizzen.

Wat fielend hert giet op sok spul te gast?

En soe dat oanbean spul wol djip út ’t herte komme?

In soart fan grutheid is ‘t, sa liket it my ta.

Wat sil der fan ús taal op ’t lêst terjuchte komme?

Want oer it algemien is men sa’n dichtkeunst ba.

’t Binn’ fersen, dy’t gjin yndruk meitsje kinne.

’t Binn’ blommen, dêr’t we ús ringen sêd op sjen.

Natoer giet boppe keunst, en sil ’t yn alles winne;

is ûnferfalske waar, dy’t nimmen lekje kin.

Lit frij de dichter yn dyn fersen hearre,

mar klaai se net útwrydsk en popp’rich yn ‘e pronk.

Flean net sa mei gewelt en haast nei heger sfearen:

Oerfloed fan poëzy fynt men genôch by honk.

(1916)

It soe moai wêze as De Vries noch mear fergetten en skoudere dichters fynt. Faaks kin dan oanjûn wurde dat de metoade fan negearjen en skouderjen in struktureel middel wie (is?) om de literatuer ‘op te skjinjen’ en it krityske lûd te smoaren. Kalma’s skientme flokte mei de yntinsjes en de poëzij fan de dichter Marten H. Bakker. Dat hat dizze samling fersen foaral sjen litten.

Marten Hepkes Bakker, Dan krije ek de fûgels dien. Abe de Vries, uitgeverij Grotesk, Amsterdam. €12,50

Het bericht Ryksdaalders krije jongen verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT –

De minsken hiene de fjoerpylken al yn de hân doe’t op de uterste râne fan 2016 de nije Edwin de Groot ferskynde. ‘Sels in Tibetaan belânet op it lêst yn see’ is de fjirde bondel fan de dichter út Aldehaske, dy’t as Feandichter ek yn tsjinst is as poetysk fertsjinwurdiger fan de gemeente It Hearrenfean. Hy hat it drok. Henk van der Veer bellet foar in ynterview, mar dy moat letter mar even werombelje.

In bondel útbringe is in hiele happening, mar foar De Groot is it pas stap ien. By útjouwerij In de Knipscheer ferskynt meikoarten nammentlik ek noch de Nederlânsktalige ferzje. Net in oersetting, trouwens. “De fersen ûntsteane yn beide ferzjes eins tagelyk”, ferdúdlikt er. “Ik begjin yn de iene of de oare taal en wurkje dan tagelyk oan de oersetting. De oersetting feroaret it orizjyneel, en dy wikselwurking giet hinne en wer oant beide ferzjes útskreaun binne. Feitlik is der dan gjin orizjyneel mear.”

“Dat iene gedicht, de rykdom fan dat iene gedicht, dat weecht foar my folle swierder as de earmoed fan oare gedichten.”

As foarbyld jout er it gedicht ‘Opgean’. “Yn dat fers fyts ik yn Frankryk in berch op en ûnderweis hear ik ús heit. Ik bin ticht by de himel, dan reitsje ik him wer kwyt. It byld fan porslein en diggels kaam yn it Nederlânsk hiel moai út op it wurd ‘heelhuids’. Dat ‘heel’ komt fan ‘helen’, genêze, hiel meitsje, dat woe ik perfoarst ek yn it Frysk ha. Dan sjoch ik yn it Frysk hânwurdboek en it Wurdboek fan de Fryske Taal nei wat de mooglikheden binne. ‘Heelhûds’, dat koe neffens it WFT. It WFT hat it my ‘tastien’, oars hie ik miskien it hiele gedicht net brûkt. Dat wurd mei dy betsjuttings moast deryn.”

Op de achtergrûn draait in cd fan Ron Affif dy’t klassikers fan Miles Davis spilet. Der stiet in weeftou foar it finster. Wy sitte yn syn grienhouten wenning oan it smelle tsjerkepaad. Fiif hûnen sliepe by de kachel, der pesjantelje trije katten om. Allegear bisten dy’t De Groot en syn frou rêden ha. In hûntsje út in deadesel fan in asyl yn Spanje, ien mei trije poaten dy’t men by it spoar fûn, in doarpskat dêr’t de baaskes stikem fan ferhûzen. Se ha in smûk thús fûn.

Der komme in soad Fryske fûgelnammen yn syn wurk foar en op it mêd fan wurdkar giet de dichter net troch de knibbels foar it mytyske brede publyk. “Guon gedichten draach ik ek net foar. Ik tink dat se, ast se sa allinne mar hearst, net datjinge jaan kinne wat se wol dogge ast se lêst en werlêze kinst. Dêrby bin ik in freeslike siker, mei graach wurden opsykje. As in wurd ien kear los is, is it net werom te fangen, wie it net Horatius dy’t soks sei? Mar by in foardracht kinst in gedicht ynliede. Do litst de harker by wize fan sprekken alfêst ien stap yn de keamer sette.” Dat achteryn syn bondel noch in soad notysjes steane, komt ek omdat De Groot soks sels moai fynt by oare dichters.

As ik him freegje nei in fers út de bondel dat er graach foarlêst, neamt er nei wat fluch ombledderjen ‘Besef fan Gemis’. Hy draacht it oan tafel it foar. Ien fan de hûnen leit har krollekop by my op skoat. “By dit gedicht is gjin ynlieding nedich. Do kinst daliks mei de earste wurden meikomme. Nee, ik ha it net sa yn ien kear opskreaun, al liket it miskien wol sa. Ik skriuw hast nea yn ien kear in gedicht. Dizze hie sels in fjirde strofe, mar Jelma Knol (kollega-redakteur by Ensafh) sei dy moatst skrasse. Se hie gelyk.”

‘Sels in Tibetaan belânet op it lêst yn see’ hat in motto dat ûntliend is oan de Poalse dichteres Wisława Szymborska (1924 – 2012): ‘Je bent – je moet voorbijgaan – Je gaat voorbij – en alles is oké.’ Yn de bondel steane omheech sjen en yn de grûn dolle gauris tsjinmekoar oer. “Dat betink ik net yn ’t foarren, it ûntstiet yn syn letterlike betsjutting en de byklank groeit deryn. It lânskip is foar my gauris it fertrekpunt, dat is myn referinsjekader. As ik op de motor sit of op de fyts, dan oerweldiget my it gefoel dat ik hjir makke bin, hoe’t ik ferbûn bin oan dizze omjouwing. Dat wurdt hieltyd slimmer. De healheid fan it lân, de wietens, de monotoane polderdoarpen, mar sa moai! Troch it dichtsjen ûntstean nije ynsjoggen. Ik fyts en tink, no kin ik dit noch, en dat noch en aanst net mear. Dat ik it no kin, dat ik hjir no bin, dêr meitsje ik by it dichtsjen akte fan op.”

Romans lêst de Feandichter (healweis syn twa jier tsjinst) hast nea. It binne non-fiksjeboeken of gedichten dy’t him ynteressearje. Hy is net ien dy’t gau alles fan in dichter moai fynt, mar somtiden is ien raak gedicht ek genôch. “Dat iene gedicht, de rykdom fan dat iene gedicht, dat weecht foar my folle swierder as de earmoed fan oare gedichten.”

Ut en troch wol De Groot, dy’t in trui draacht in deselde kleur blau as de letters op it omslach fan ‘Tibetaan’, my in boek sjen litte, mar krekt wat er siket kin er net fine. “Wêr leit dy no?” Wol fynt er in stikkenlêzen bondel fan Kopland; ‘Het orgeltje van yesterday’, ek favoryt fanwege it formaat: kin sa mei yn de bûse. En in eigen boek, privé útjûn, oplage tsien stiks, mei as titel ‘Net foar te dragen fersen’. “Njonken it skriuwen ha ik in baan as operaasje-assistint. It is net sa dat ik nei it wurk gjin puf mear ha foar poëzij. Just dan, júst troch dat wurk yn in protokolearre omjouwing ha ik ferlet fan in eigen universum dêr’t ik de kontrôle ha.”

‘Fergean en bestean’ wurdt yn de notysjes achteryn oantsjut as kearngedicht fan de bondel. Simultaan wurde in sparwer en in ûnderseeboat folge, bylden fan fergonklikheid, wat by einsluten oerbliuwt binne ferhalen. “By it gearstallen fan de bondel kaam dat sa nei foarren. Wy ha ferlet fan ferhalen. Ferhalen, net altiten fan de wierheid.” Dat komt werom yn it slotgedicht, it fjouwerlûk ‘Kom dêr noch mar ris om’. “Ik wol bêst achter in kistje mei in relikwy oanrinne hear, ek as ik wit dat it de tomme is fan de lokale needslachter,” laket er.

Ien fan de bylden dy’t my it measte oanspriek is te finen oan de ein fan ‘Stille tsjûge’, dat tusken it titelgedicht en it kearngedicht yn stiet. ‘… hoe’t it is ûnsichtber foar dyn âlde hûs te sitten / sjen nei it folk dat foarbygiet.’ In lânskipsfers mei waarme wurden foar einleaze Noardeastpolderdiken. “Dat byld komt út wei út myn brânende nijsgjirrigens nei de takomst. Moatst dy foarstelle hoe’t it wêze soe foar ien út de midsiuwen om hjir ynienen yn de keamer te sitten. Mar ik ha fierder gjin oardiel oer hoe’t it dan wêze sil. Miskien is it hjir ien woastenije, of krekt oarsom. Ik soe sa tsien jier fan myn libben oerjaan kinne om hjir oer 500 jier nochris ien dei te wêzen.”

‘Sels in Tibetaan belânet op it lêst yn see’, Edwin de Groot. Utjouwerij Afûk, 2016. €15,00

Het bericht Sels in Tibetaan belânet op it lêst yn see verscheen eerst op de Moanne.

HANS SMELIK – 

In 1952 verscheen de novelle ‘Tussen hamer en aambeeld’, vijf jaar nadat die door de 19-jarige Harry Mulisch was geschreven. Zelf was hij over dit boek, dat over de tegenstellingen tussen Oost en West gaat, niet tevreden. Dat de in 2016 gepromoveerde Peter Schoen (Heerenveen, 1961) juist deze titel koos voor de handelseditie van zijn proefschrift getuigt van moed. Overigens moet je wel moed en vooral doorzettingsvermogen hebben om je vijfentwintig jaar lang aan een onderzoek naar het Friese zilver in de Gouden Eeuw te wijden.

Samenvattend mag hier alleszins worden vermeld dat Peter Schoen een welkome en belangrijke bijdrage heeft geleverd aan het onderzoek van het Friese zilver in de 17^de eeuw.

Het is een boek geworden voor de liefhebber van Fries zilver, waarbij ik denk aan de serieuze verzamelaar en vooral aan diegenen die zich vanuit hun professie met het Nederlandse zilver bezighouden. Maar de leek die houdt van smeuïge verslagen van rechtszaken kan ik het boek, dat wemelt van de casussen, niet aanbevelen. Ingewijden echter zullen er een schat aan gegevens in vinden toegespitst op de steden Leeuwarden en het kleinschaliger en socialere Bolsward. In het boek komen vele onderwerpen aan de orde, zoals het demografisch perspectief, de wetten en voorschriften waaraan zilversmeden gehouden waren en zich niet altijd hielden, de verhouding van de magistraat tot de gilden, de verhouding van de gildeleden tot hun collega’s in de provincie, de aan het zilverwerk gerelateerde munt, de opleiding van zilversmeden, het knechtenstelsel en het sociale leven van de smeden zoals hun feesten en maaltijden. Daarnaast zijn de merken en biografische schetsen van de Leeuwarder en Bolswarder meesters uit de 17^de eeuw opgenomen. Een compliment verdienen de helder door Schoen geschreven besluiten na elk hoofdstuk en de samenvatting van het boek aan het eind.

De stelling van Schoen dat het 17^de-eeuwse Friese zilver in de 19^de eeuw door een culturele Friese elite zou zijn opgehemeld, lijkt mij grotendeels terecht. Dat gebeurde en gebeurt nu nog, ook in andere delen van ons land. Dat een, door hem niet nader benoemde, hoeveelheid van het Fries gekeurde zilver niet door Friese zilversmeden zou zijn vervaardigd maar door hun Amsterdamse collega’s, lijkt mij niet erg waarschijnlijk. Het is overigens wel een interessante hypothese die jaren geleden al door Johan R. ter Molen voorzichtig werd gelanceerd. Welke jonge (kunst)historicus werpt zich op om deze hypothese aan een onderzoek te onderwerpen? Ik schrijf ‘jong’, want ook met zo’n project zullen vele jaren gemoeid zijn.

Samenvattend mag hier alleszins worden vermeld dat Peter Schoen een welkome en belangrijke bijdrage heeft geleverd aan het onderzoek van het Friese zilver in de 17^de eeuw. Om het Friese zilver in het algemeen te determineren blijft echter het standaardwerk van Elias Voet Jr. ‘Merken van Friesche goud- en zilversmeden’ (Martinus Nijhoff, 1^e druk 1932 en 2^de herziene druk 1974) nog steeds onontbeerlijk. Dag geldt ook voor het eveneens door Martinus Nijhoff in vier delen uitgegeven ‘Dutch silver’ van Frederiks waarin de Friese topstukken zijn afgebeeld.

Verder moeten hier worden genoemd de afzonderlijke publicaties over het Harlinger zilver door Hugo ter Avest, over het Dokkumer, Kollumer en Amelander zilver onder redactie van Jan Jaap Luijt en het Heerenveense zilver, eveneens van Peter Schoen. Bovendien zagen in 2014 de drie delen Fries zilver het licht, onder redactie van Prof. Johan R. ter Molen. Deze editie bevat weinig tekst maar wel een keur van afbeeldingen van voorwerpen die illustratief zijn voor wat er in de provincie Friesland werd geproduceerd of, indien een nader onderzoek dat zou uitwijzen, zijn geïmporteerd uit Amsterdam.

Edelsmeden in Friesland tijdens de Gouden Eeuw, Peter Schoen. Uitgeverij Verloren Hilversum 2016, €49,00

Het bericht Tussen hamer en aambeeld verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

It kostet in mem en heit 16.000 euro om in bern grut te bringen oant syn achttjinde jier. It is sa mar in sifer yn de foarstelling ‘Work work work work work’ oer de Ljouwerter wyk Heechterp-Skieringen dat sneontejûn 11 maart yn it Tryatergebou yn Ljouwert yn premjêre gie. Dat sifer stiet wol yn in ferbân, je bliuwe efkes heakjen by saken dy’t as fanselssprekkend beskôge wurde. Je telle pas mei as je wurk ha en dan is it ek noch wichtich hokker wurk dat is.

Skoft&Skiep toant moed mei dizze foarstelling, want it is teater sûnder haadpersonaazjes.

Te faak wurdt fergetten dat it betiden in hiele toer is om allinnich mar in skoaldiploma te heljen. De DJ fan Radio 058 rikt nei boppe dêr’t it diploma Work krekt bûten har berik bliuwt. Sy rikt en komt omheech en tsjin it plafond oan hat se einlik it stikje papier yn hannen ûnder de klanken fan ‘I Believe in Angels’ fan Abba út 1979.

Oer klanken sprutsen, moai mar foaral brekber is de solo stim fan Alie Harmens yn ‘Que sera’ dat ea troch Doris Day waard songen. Hast tachtich jier is Harmens en in libben yn operakoaren leit efter har. Alde nûmers dus yn Work work work work work mei nije tema’s as reade tried. Utsetten troch Tatiana Pratley, Karel Hermans en Aukje Schaafsma dy’t it jeugdige kollektyf Skoft&Skiep foarmje.

In heal jier lang ha se omslein yn de wyk Heechterp-Skieringen dat ea lannelik bekendheid krige as earmste wyk. De drompel fan wyk nei teater wurdt sljochte, sa’n sechstich ynwenners jouwe stâl oan in byld dat de klam leit op it ferskil tusken de lanlike ‘mores’ en hoe’t de minsken sels der tsjin oan sjogge. De teaterlampen skine op de minsken dy’t foaral yn gebaar harren sjen litte oan de minsken. De banenmarkt mei wachtsjende minsken dy’t by elk beltsje de skonken wer oer elkoar slagge. De bern dy’t sa lyts se binne as yuppen folwoeksen minsken kommandeare want dat wol de maatskippij net allinne graach sjen, dat wurdt ek easke, wolle je meitelle.

De ‘Citotoets’ wurdt sa in ‘drempeltoets’ dy’t de jongerein nei de wachtkeamer driuwe. Arrogante oerheidstsjinners dy’t de lêste moed der úthelje mei in ‘U hoort nog van ons’. Minsken dy’t bern grut bringe of as frijwilliger wat foar oare minsken dogge telle net mei. De kar foar it affysje fan de mannenholle fol mei tatoeages is der ien mei in dûbele boaiem. De man sit yn in rolstoel en sei trije kear ‘fuck’ en dat wie it dan. Wichtiger is dat de man wol assosjeard wurdt mei it byld fan in earme wyk, de sticker dy’t in soad minsken op sa’n wyk plakke.

Skoft&Skiep toant moed mei dizze foarstelling want it is teater sûnder haadpersonaazjes. It is it teater fan de ferbylding fan in groep minsken dy’t al te faak lêst ha fan ‘exclusie’, útsluting mar wêr’t wol fan ferwachte wurdt dat se ‘participere’ yn de maatskippij fan hjoed. De Tryater satellyt Skoft&Skiep doart it oan om dizze minsken in poadium te jaan, om ûnder de klanken fan ‘You’re never walk alone’ efkes de spilers it gefoel te jaan dat se der ta dogge, dat se sjoen wurde. En dat levert in moaie foarstelling op, oars as oars sûnder franjes.

Sjoch hjir foar kaarten en foarstellingsdata.

Het bericht Ljouwerter wyk wurdt sjoen verscheen eerst op de Moanne.