JOSSE DE HAAN – 

Ynlieding
Modernisme hat te krijen mei foarm en foarmferoaring. Dat wat bestiet hat al in foarm, en dy foarm feroaret – fan bûtenôf (troch wyn en wetter bgl.) of fan binnenút (troch bgl. in groeiproses). De mins kin bewust in foarm feroarje.

Meidat foarmen dy’t troch minsken skepen binne maklik ferstjurje kinne, is it soms ûnmooglik soks te feroarjen. De lju wolle hâlde wat se hawwe, wat se kenne. Alles wat oars is (of wurdt) kin maklik ôfkard wurde. Guon dy’t yn de foarm sitte sjogge net itselde as guon dy’t der fan bûten nei sjogge. De lêsten pleitsje soms foar in révolúsje om troch de ferstjurring hinne te brekken.

Kearnpunt is hjir, en fan essinsjeel belang, dat alles wat syn foarm oanbelanget, syn oardering en syn ynhâld, te krijen hat mei in bewust feroarsake feroaring, en altiten yn diskusje stiet. As it goed is siket literatuer dy diskusje sa’t ek op oare gebieten fan keunst en skepping fan nije saken diskusje nedich is.

Der is wat dat stal krije moat, yn in foarm getten, en dêrfoar is it nedich, dat besteande foarmen trochbrutsen wurde. De man of frou dy’t dêr mei dwaande is moat frij en ûnôfhinklik wêze – faak fjochtet dy tsjin ferstjurring fan elke foarm.

It ferskil tusken it neifolgjen fan besteande foarmen en it skeppen fan nije – it trochbrekken fan it âlde – kin yn tsjinstellingen fongen wurde: masinaal makke/ambachtlik makke, massaal/unyk, banaal/smaakfol, artifisjeel/natuerlik, wêzenleas/minsklik, slaafsk/frij, hearskje oer/ tsjinstber wêze oan, platrûne paden/aventoer, leafdeleas/konsjinsjeus.

It modernisme hat mei soksoarte foarmferoarings te krijen, meidat it nije streamings en feroarings yn de maatskippij beneamde (ein 19^e iuw oant en mei de earste helte fan de 20^e iuw). De roman, it toaniel en teater, de arsjitektuer, de muzyk, de skilderkeunst, en de byldhoukeunst moasten fernijd wurde om de moderne maatskippij better te spegeljen. It is dizze feroaring, dizze striid, dy’t Huub Mous oangeande Fryslân yn de sechtiger jierren fan de foarige iuw en noch wat letter beskriuwt.

De skok fan it nije
Mous beskriuwt dit proses net oardieljend, moraliseartjend of feroardieljend (sa’t dat yn it Wolkenboek oangeande it moderne proaza bard is), net normearjend dus, mar feitlik beskriuwend wat er modernistysk fynt, alles basearjend op in teory oangeande de lofterharsenhelte en de rjochter, mar foaral op de feiten.

Mous hat in kar dien mei dizze dielstúdzje oangeande in part fan de Fryske kultuer, dy fan de sechtiger jierren. Oangeande de literatuer yn wêzen wat der nei de 2^e wrâldkriich bard is. Syn ynfalshoeke is nij fergelike mei oare stúdzjes op dit mêd. It boek heart by it programma fan Tresoar dat hyt ‘Op zoek naar het andere Fryslân’.

Robert Hughes (skilder, keunstkritikus) hat yn 1980 it boek The shock of the New publisearre, dat basearre is op in 8-dielige tv-searje by de BBC. Hy beskriuwt in lange rige feroarings yn de byldzjende keunst dy’t de wrâld tusken 1880 en 1980 ferbjustere hawwe, skokt mar ek stimulearre. Yn it lêste haadstik – ‘Kultuer as Natuer’ – komme de reaksjes fan de keunst op de groei fan stêden oan ‘e oarder, de keunst yn de greep fan massamedia, de taal fan massakultuer, de Pop-Art, de ynfloed fan moderne reproduksjemetoaden en de de kultuer fan de oerfloed.

Hughes begûn mei de tiid tusken 1880 en 1914, dêr’t de sfear fan it gouden tiidperk fan de masine optimisme joech. De lêste (achtste) útstjoering gong oer it ferwetterjen fan it lette modernisme – begjin tachtiger jierren. De relaasje tusken keunst oan de iene kant en it bestean oan de oare kant yn de iuw fan it modernisme soe yn de dokú sintraal stean. Mous syn stúdzje slút naadleas oan by de sfear en ynhâld fan it boek fan Hughes.

Op 19 april 2008 hâlde ik yn it âlde Fries Museum in speach ta gelegenheid fan de tentoanstelling dy’t Mous gearstald hie yn ferbân mei syn boek De kleur van Friesland, en syn ôfskied as wurker foar de Fryske keunst en kultuer.

Yn dy rede neam ik de keunstner Josum Walstra dy’t yn 1963 yn Harns de galery ‘De Blauwe Hand’ begûn. Walstra wie de opmakker fan it Fryske literêre tiidskrift quatrebras, dat yn Fryslân wat al te modernistysk achte waard. De LC yn de persoan fan redakteur J. Noordmans fjochte like it wol in persoanlike fete mei him út.

Oer quatrebras (’58) sei er bgl : ‘Het is van binnen even smerig als van buiten’; (’59): ‘Het blad is slechts geschikt voor de vuilstortplaats’; (’59): ‘Als je vinger de omslagtekening van Walstra natekent gaat die vinger na afloop naar je voorhoofd’; (’61): ‘Walstra heeft als opmaker geknoeid met de teksten van de dichteres ella wassenaer’.

Yn it foaropwurd fan it boek fan Mous skriuwt Bert Looper (direkteur Tresoar) oer de grutte tentoanstelling Frisiana fan 1963. Josum Walstra fan ‘De Blauwe Hand’ yn Harns soarge as kreatyf meiwurker fan dy tentoanstelling dat de moderne Fryske keunst syn gerak krige, û.o. Sies Bleeker wie dêre fertsjintwurdige. Looper neamt him as de Fries dy’t yn de takomst sprong.

Frysk modernisme yn nasjonale en Europeeske kontekst
Yn dit boek beskriuwt Huub Mous de hâlding fan de lju dy’t alles hâlde woene sa’t it wie, en twad giet it oer de minsken dy’t feroarje woene. De skok fan it nije sa’t ik hjir boppe beskeaun haw is te werkennen. De konservative (faak besteande út konfesjonele krêften) hâlding hat lang foar master opslein foarôf geande oan de jierren sechtich en ek noch even dêrnei. Iksels haw yn myn stik ‘De 50 fan de slach by Warns’ (oer û.o. Operaesje Fers) beskreaun hoe’t de behâldende geasten bepaalden wat goed wie.

Mous hat mei dit boek in stúdzje skreaun oer in diel fan de sechtiger jierren, benammen oer it modernisme oangeande keunst, literatuer, arsjitektuer, stêdebou, planology en de media. Hy beskriuwt yn de lêste haadstikken benammen de betsjutting fan fjouwer wichtige persoanen yn dit tiidrek: Lolle Nauta, Jo Smit, Anne Wadman en Fokke Sierksma. Fan de jongere generaasje komt Trinus Riemersma en de sekularisearring oan bod. Hy hinget syn ferhaal net op oan Douwe Tamminga, Fedde Schurer, Freark Dam of Jan Piebenga. Dy kar bepaalt al yn ’t foar de ynfalshoeke fan de skriuwer. Meidat Mous yn dy perioade net yn Fryslân wenne, net in Frysk skriuwer of filosoof is, kin hy it geheel moai aardich objektyf en fris besjen.

Mous begjint syn boek mei in sitaat fan Lolle Nauta:

Modernisering veroorzaakt een breuk, schept afstand, duwt mensen en dingen opzij, keert zich van hen af, om ze aldus rijp te maken voor het museum, of gewoon uit te leveren aan de vergetelheid. De moderne tijd komt nooit in haar eentje het toneel op. Altijd is ze veergezeld door een schaduw, de gestalte van het verleden.’

De sintrale fraach yn dit boek is neffens Mous: ‘Hoe kin de ferlette trochbraak fan it modernisme yn Fryslân yn in nasjonale en Europeeske kontekst pleatst en beneamd wurde, en dochs werkend wurde as wat heel eigens?

Mei oare wurden, bestiet der sokssawat as in Frysk modernisme? En as it ja is, hoe hat it dan mooglik west dat it ûntstie yn in klimaat dat sa lang tsjinaksele hat tsjin alles wat modern wie? Dêroer is in bytsje skreaun, en de fraach docht him foar oft der in regionaal modernisme bestie nettsjinsteande slommerjend nasjonalisme op de achtergrûn.

It fassinearjende fan dit boek is dat Mous net allinne fan bûtenôf sjocht nei wat der barde yn dit gewest, mar dat hy himsels ek ûndersiket (hy wennet en wurket sûnt 1977 yn Fryslân), en dat hy yn dy binnenkant ek syn heit pleatst dy’t yn 1897 yn Bakhuzen berne is, mar op syn 23^e Fryslân ferliet. Syn mem kaam fan Arnhim, hysels is berne yn Amsterdam en groeide dêre op.

Dizze persoanlike noat yn it boek docht jin herinnerjen oan literatuer, dêr’t ien of mear protagonisten de haadpersoanen binne mei wa’t de lêzer him identifisearje kin. Dat is yn dit boek fan Mous ek it gefal, benammen foar immen as ik dy’t de sechtiger jierren yn Fryslân yntins meimakke hat. Bûten it werkennen fan persoanen, sjoch ik ûntwikkelingen beskreaun dêr’t ik in ûnderdiel fan wie.

Mienskipstinken en modernistysk kosmopolitisme
Yn it earste haadstik wurdt it modernisme mei in tal fasetten omskreaun, en ferbûn mei eleminten yn de kultuer. Modernisme wurdt omskreaun as grinsleas, steateleas en foaral rjochte op de takomst. Der wurdt ûnderskied makke tusken foaroarlochs modernisme en dat fan nei de twadde wrâldkriich. Oanjûn wurdt dat dit transformaasjeproses net samar stal krijt: it wie in striid tusken krêften en tsjinkrêften, langst nei feroaring en eangst foar it nije, tusken nostalgy en utopy. Yn myn ynlieding haw ik dêrfan al wat sjen litten.

In tige nijsgjirrich part yn haadstik 1 is dat oer it Frysk, de identiteit en de literatuer. Mous stelt dat dizze trije de moderniteit omearmje moatten hiene, f’ral troch de literatuer hie dat kinnen, meidat de eigen taal de mooglikheid joech dêryn it gedachteguod fan it modernisme stal te jaan. Dat is net bard, meidat neffens him dy taal earder in barjêre as in brêge wie. Allinne yn de byldzjende keunst en yn de arsjitektuer ûnderfûn de trochbraak de minste wjerstân. Faaks lei dat net-akseptearjen fan it modernisme oan de kollektive noarmen en wearden yn de sfear fan gesach, religy en seksualiteit.

Yn feite kamen it mienskipstinken en it kosmopolitisme fan it modernisme yn de jierren 60 as twa utersten tsjin elkoar oer te stean. Dit aspekt wurdt fierder útwurke yn in haadstik oer Modernisme en Nasjonalisme. De kwesty E.B.Folkertsma en Bauke de Jong wurdt hjir yn it kader fan it modernisme bleatlein.

Mous beskriuwt de stelling dat it brein út twa helten bestiet – in lofter en in rjochter dy’t elk in eigen hemisfear hawwe. Dy twa registers stean yn opposysje fan elkoar en bepale elk de twa belangstellingswrâlden fan de mins – it behâldende en it fernijende, yn groffe halen oantsjutten. De linkerhelte soe dan mear te krijen hawwe mei it modernisme.

Om mear grip te krijen op it transformaasjeproses is neffens de skriuwer in nije poëtika fan de romte nedich. ‘We hawwe nije metafoaren nedich yn de taal om it amalgaam fan romte en tiid te begripen. Mar de taal sels sit ús yn de wei.’ Hjir hie bygelyks wol in útiensetting komme kinnen fan it moderne (c.q.) postmoderne surrealisme yn wurd en foaral yn byld (tv, film, sosjale en oare nije media op it ynternet). Dat proses is al fierhinne op gong kommen, en wreidet himsels mear út.

De opposysjes fan de twa helten fan it brein wurde skematysk werjûn:

Modernisme (û.o.) – Anty-modernisme (û.o.)

blok-linéêr – bol-syklysk
utopy – nostalgy
romte-tiid – konsintryske romte
(heite)lân-nasjonalisme – (memme)taal-sjauvinisme
stêd – plattelân
industry – agrarysk
kosmos (iepen) – oikos (mienskip)
groei – kringloop
sekularisearring – religy
mediatisearring – orale kultuer
ferfrjemding – triniteit

(Opm Mous: ‘dit is fansels te simplistysk, mar it jout in bytsje oan hoe’t it leit mei de twa helten, mar yn de sechtiger en santiger jierren wie dit tinken favoryt’).

Literatuer op Europeesk nivo
Nei de algemien ynliedende ferkennings oer modernisme en Fryslân wurdt yn haadstik twa tawurke nei de kearn fan wat dat nije dan wêze kin, benammen nei foaren kommend yn de literatuer. Ynstee fan ferbyldzjen waard literatuer byldzjend – in stream fan it bewustwêzen. It ferline en de boer – troefkaarten fan it regionalisme – waarden ferfongen troch de takomst en de stedsminske.

Oan de hân fan foarbylden wurdt de omslach nei it modernisme beskreaun. Yn dit haadstik ferskynt Anne Wadman foar it earst as ikoan dy’t Fryslân nei Europeesk nivo bringe wol wat de literatuer oanbelanget. Syn kritiken yn de LC wiene berucht om de skerpe toan dêr’t alles wat bgl. fan de KFFB kaam daalk op de dongbult riden waard. Lolle Nauta, al neamd yn de ynlieding, wie fan itselde kaliber. Beide sjogge ‘de knusse, kristlike en moralistyske folkslektuer foar de massa en de literatuer foar de happy few.’

Mous skriuwt dat Joke Corporaal, dy’t op Anne Wadman promovearre is, de wêzentlike persoan/skriuwer Wadman net op it spoar kommen is. Se begrypt net wat bgl. Menno ter Braak bedoelde dy’t it debat oer regionalisme besiket te hifkjen yn Dr. Dumay verliest – Wadman ûnderskreau wat Ter Braak op it aljemint brocht. Modernisme en Wadman binne yn de Fryske ferhâldingen essinsjeel. Mous jout yn dit boek de oanset en útwurking wat Wadman oanbelanget dy’t Corporaal lizze litten hat.

Nei Wadman neamt Mous Jan Wybenga as in wichtich Frysk skriuwer fan it modernisme. Hy fiert Wybenga hjir op as dûbeltalint, want hy wol oanjaan hoe’t dûbeltalinten in produkt binne fan in keunstteoretyske konstruksje fan it modernisme.

Neffens Wadman is ien fan de grûnbeginsels fan it modernisme: ‘De autonoom wurden foarm hat him losmakke fan de anekdotyske en narrative ferwizing nei de wurkilikheid’.

Jan Wybenga wurdt hjir as dûbeltalint op in spesjale wize beskreaun sa’t noch net bard wie (Mous neamt hjir ek Josse de Haan as dûbeltalint yn ferbân mei syn anarkys, de fisuele poëzy). Fergelike mei it ‘Wolkenboek’ (‘’Zolang de wind van de wolken waait’’, 2006), dêr’t oardieljend en feroardieljend oer moderne skriuwers skreaun wurdt, set Mous hjir skriuwers en har wurk yn in wider literêr ferbân fan de kultuer, c.q. it modernisme sa’t faaks Wadman op it each hie. Dat is nij, en foaral ferfrissend. Dat jildt bygelysk ek foar it modernistyske aspekt yn myn wurk.

Dat frisse komt ek nei foaren yn it haadstik oer ‘Een Fries debat over het modernisme’. Foar it earst wurdt hjir oandacht jûn oan it postmodernisme yn de Fryske literatuer en oan de rigide hâlding fan in figuer as J. Veenbaas dy’t it moderne proaza fan heel wat skriuwers yn it ‘Wolkenboek’ ûnderút helle. Dat is poere winst, want skreaun mei in fernijend ynsjoch en begryp.

Fan Blokken fan Bordewijk nei de Fryske modernistyske arsjitekt Jo Vegter
Haadstik 3 is moai aardich filosofysk en besprekt de moderne leechte en de fenomenology dêr’t it bestean om sechtich hinne as in ûnderfining fan de leechte yn it libben ûnderfûn wurdt. Wim T. Schippers lege bygelyks in fleske limonade yn de see by Petten as in die fan ferset.

Ik heuch my noch dat yn 1963 yn Harns (De Blauwe Hand) Wim van der Linden syn filmke De Tulp sjen liet sa’t er mei Schippers wol performanses op de VPRO-telvisy fersoarge. We seagen in tweintich menuten lang nei in tulp dy’t him stadich iepene. It begryp ‘leechte’ entere begjin sechtiger jieren de keunstwrâld.

Mous set de wrâld fan Ljouwert yn dat begjinnende nije perspektyf. Hy sitearret de Frysek dichter Tjitte Piebenga (1963):

alles wat fansels spriek

sprekt net mear it stimt net

tebeksjen helpt neat

it eigene is frjemd wurden

dêrtroch neier faaks

dit is de rekken

Skriuwers as Anne Wadman, Willem Frederik Hermans en Gerard van het Reve lieten dy nije (lege) wrâld yn har romans sjen. Mous stelt: ‘Het blok en de rechte lijn hadden de overhand gekregen boven de natuurlijke wereld van de bol en de cirkel’. (opm: myn fisuele poëzy is boud op de sirkel, it fjouwerkant, de trijehoek en de Z).

De feroaring dêr’t Mous oer praat fûn plak tusken sa likernôch 1955 en 1965, in tiid ek dêr’t de religy ferdampte. Fia de roman Blokken fan Ferdinand Bordewijk komt Mous dan by de arsjitekt Jo Vegter, in Fryske modernistyske arsjitekt, en by keunstseal Van Hulsen dêr’t yn de maitiid fan 1960 Charles Wentinck in tentoanstelling iepene.

Ik haw der tafallich by west, want wy bestudearren op de kweek Wentinck syn boek oer ‘De geschiedenis van de Europese schilderkunst’, en letter noch syn boek ‘Moderne Kunst in Noord- en Zuid-Nederlandse musea. Hy hat yn ’61 foar ús yn it Woodbrookershûs yn Bentveld in lêzing oer moderne keunst hâlden.

Yn de konseptualisearring fan de romte bleau neffens Mous ‘Het Fries als laatste bastion over in de strijd tegen de besmetting, de verloedering, tegen de angst om weggevaagd te worden’.

Ik set hjir kanttekens by, meiddat it Frysk (de taal op himsels) wol heel slim yn de konservative hoeke treaun wurdt, wylst bygelyks in meartalich medium as Operaesje Fers (febr ’68 en fierder – telefoanpoëzy) krekt de oplossing wie en waard om ynternasjonaal te operearjen yn it Frysk en oare talen. Ja, guon konservativen út fansels de konfesjonele hoeke wiene tsjin dy meartalichheid, mar de mearderheid reagearre posityf – ek foaral yn de rest fan Nederlân, Europa en fierder.

Harmen Abma, byld Weidum – 1969

 De iuw fan de heiten fan Mak en Mous
‘De wortels van de internationale avant-garde liggen voor een deel in de manifesten van De Stijl en in het werk van Piet Mondriaan en Theo van Doesburg’, skriuwt Mous. Doesburg is ferbûn mei it modernisme yn Drachten – glês-yn-lead-finsters (1921), kleuren foar arbeiderswenten yn Drachten, ûntwerp keunstwurk stasjonsplein yn Ljouwert, en yn de freonskip mei de bruorren Rinsema, skuonmakkers/keunstners yn Drachten.

Mous set dit dan yn in breder kader en komt út by de byldzjend keunstner André Volten dy’t in abstrakt keunstwurk yn Drachten pleatste (1968). Fan Volten nei Harmen Abma (keunstwurk yn 1969 yn Weidum), en nei Ids Willemsma is dan noch mar in hoannestap (Dyktimpel Westernijtsjerk yn 1993).

Yn haadstik 4 skriuwt Mous oer syn heit en sitearret oan it begjin Geert Mak dy’t yn De eenw van mijn vader (’99) it ek oer syn heit hat. Mous hie al earder kritysk kommentaar op in boek fan Mak dêr’t Jorwert syn god ferliest. Hy fergeliket dat boek mei de roman Piksjitten op Snyp dat as fiksjedoarp mar in tsien kilometer fan Jorwert leit, mar in folslein oare wrâld beskriuwt as soe Snyp op in oare planeet lizze.

Hjir hie Mous wat my oanbelanget wol even oanjaan kinnen dat de ‘apartheid’ of de segregaasje yn dy iuw fan de heiten noch bestie – as wie it allinne mar troch de skieding fan Iepenbier en Bysûnder ûnderwiis. Begjin sechtiger jierren stie bgl. yn Achlum noch in skoalle dy’t yn twa helten ferdield wie, mei stikeltried dertusken. ‘Mak is de goeroe fan het nostalgyske anti-modernisme’, skriuwt Mous.

Mous besjocht dy iuw fan syn heit (hast like âld as dy fan Mak) net nostalgysk – hy beskriuwt op in heel waarme mar ek saaklike wize syn heit dy’t yn 1897 yn Bakhuzen berne waard, emigrearre nei Hollân dêr’t er letter wurk fûn by de PTT – yn de sektor telefoanferbiningen. Hy boude sels in eigen radiosinder. In prachtfoto yllustrearret syn wurk earne yn the middel of nowhere skiljend.

Mous ferbynt dit mei Weidum dêr’t de widze stie fan H. Schotanus à Steringa Idzerda, de radiopionier dy’t op 6-11-’19 de earste radio-útstjoering yn ‘e wrâld fersoarge. Byldzjend keunstner Harmen Abma hat dêre yn Weidum 50 jier letter in stielen byld foar ûntworpen.

Yn dat haadstik wurdt ek oandacht bestege oan it wrâldfenomeen Operaesje Fers  de telefoanpoëzy dy’ op 1-2-’68 yn Hjerbeam begûn mei útstjoeren, en letter folge waard yn mear lannen, û.o. yn New York mei Dial a Poem. Konsept Art seit it MOMA yn New York dêr’t yn in aparte romte in grutte rôse telefoan stiet. Ek dit stikje modernisme hie wol wat mear oandacht ha meien.

Yn it haadstikje oer de komst fan de TV yn Nederlân (en dus yn Fryslân) koe de Fries yn de takomst springe. De wrâld bruts iepen yn in oare romte en tiid – de jierren sechtich wiene it desennium dêr’t de TV de wrâld yn no time feroare. De tsjinstanners agearren. Skriuwers as Wadman (1962) en Riemersma (1964) yntrodusearen de TV yn har romans. It programma Beeldreligie bruts op 4-1-’64 de konservative wrâld midstwa – de taskôger yn opperste oanbidding foar de nije god TV.

It modernisme jout romte om te boartsjen
Ien fan de wichtichste begripen oangeande it modernisme is it elemint ‘frije tiid’, en it ‘boartsjen’ troch de mins. Johan Huizinga skreau yn 1938 syn ‘boartersboek’ homo ludens. Yn de sechtiger jierren brochten de Provo’s en de Kabouters dit begryp op ‘e nij ta libben. Mar der wiene ek yn it Fryske guon dy’t it boartsjen sintraal stelden.

Yn 1963 hie de skriuwer homme eernstma (Feije Schelto Sixma van Heemstra) dit begryp yn syn lytse roman leafdedea ta libben brocht. De ferbining dy’t Mous hjir leit mei Huizinga yn syn boek is ek in achtergrûnferhaal fan Van Heemstra.

Van Heemstra tsjin my: ‘Ik haw him (Huizinga) meimakke op de universiteit, ik fûn syn boek nijsgjirrich, mar ik tocht dat ik it fiksjoneel wol wat better koe’. Sjédêre – leafdedea. Van Heemstra boartet in spultsje, stuts de konservativen de gek oan, en dat foel ferkeard by foaral it kristlik folksdiel.

Mous sprekt hjir fan ‘symboolblindheid’ dêr’t lju yn Fryslân irony, sarkasme, spot, humor en sinisme, yn ’t koart sein de dûbele boiaems, de metafoaren, net op de krekte wearde skatte kinne. Dêrtroch waarden romans as leafdedea, de smearlappen en Fabryk helendal of foar in part delsabele – it wie flokken yn ‘e Fryske tsjerke dêr’t de konfesjonelen de macht hiene. Se snapten it groteske net. It surrealistyske boarterijke yn leafdedea smoarde yn de earnst fan de moralisten.

Huizinga’s homo ludens hat ien fan de tarieders fan de feroaring west. De roman leafdedea is yntusken sinsurearre en ynkoarten troch de nije ‘symboolblinden’.

Yn dit geheel fan feroarings yntrodusearret Mous Marshall Mc Luhan en Constants New Babylon, ek Herbert Marcuse en syn One Dimensional Man (1964). It is dan mar in stap nei Hessel Miedema en syn prachtich ferhaal de stêd, in lêste oardiel – Gysbert Japicxpriis-weardich en -wurdich neffens Anne Wadman.

Op ûnderskate plakken yn dit mânske boek (320 siden folio) komme minsken op it aljemint dy’t wat te sizzen hawwe en hiene. Ik neam Fritz Rahmann, Silvia Steiger, Frans Lodewijk Pannekoek, Gerard van het Reve, Jacqueline de Jong en noch mear keunstners dy’t yn dy jierren yn Fryslân tahâlden, de boel mei opskodden. Ek lju dy’t yn Harns yn galery ‘De Blauwe Hand’ eksposearren. Harns hie doe sels in ‘Zeeprijs voor schilderkunst’. Der bestiene kontakten mei de modernistyske galery Waalkens yn Grins.

Neffens my hie dit allegearre wol wat mear útdjippe wurde kinnen. Foaral ‘De Blauwe Hand’ hat in tal jierren tige wichtich west yn it Fryske. Mar ek oersetters út Dútslân dy’t yn Fryslân wennen, Nico Scheepmaker hie as TV-kritikus ynfloed fanút syn wente yn Peinjum. Pannekoek en Van het Reve, resp. Greonterp en Peinjum, brochten nije saken. Yn ‘De Blauwe Hand’ hawwe quatrebras en awyt redaksjegearkomsten hân. Josum Walstra hat oan beide meiwurke as opmakker. Foar de jongere generaasje hawwe dy tiidskriften en de redakteuren Marten Brouwer en Hessel Miedema wichtich west – in oar klimaat wie mooglik.

Ik mis yn dit geheel fan feroarings de stifting fan de Koperative Utjouwerij yn 1970. Troch dizze frije útjouwerij koene literêre boeken ferskine dy’t oars nea útjûn west hiene. Nei dizze koöperaasje fan skriuwers kaam it nije tiidskrift trotwaer en dêrnei noch Operaesje Fers. Nei de earste 4 befrijers fan de ‘symboolblindheid’ betsjutten dizze trije literêre feroarings in twadde golf fan feroaring (+ tiidskriften as Sonde en Alternatyf).

Fokke Sierksma en it Grensconflict
Haadstik 5 giet benammen oer de feroarings yn de moraal – neffens Lolle Nauta ‘in etyk sûnder god’. Mous sjocht hjir fjouwer skriuwers as tige wichtich yn it Fryske proses fan modernisme – Lolle Nauta, Anne Wadman, Jo Smit en Fokke Sierksma. As fyfde wurdt Trinus Riemersma yn ferbân mei de sekularisearring opfierd.Yn it spoar fan Nauta komme de filosoof-skriuwers Albert Camus en Jean-Paul Sartre op it aljemint, en mei har de streaming fan it eksistinsialisme.

Nauta en Sierksma hawwe net primêr literêre skriuwers west (útsein Sierksma mei ien roman ûnder pseudonym ferskynd). Mar harren analyzes fan en ynfloed op de Fryske kulturele sitewaasje yn ferbân mei de moderniteit ha wol tige wichtich west. De ynfloed op de generaasje nei har wie grut. De absurditeit, de ferfrjemding en it gefoel fan leechte kamen oan de oarder, sa’t dat ynternasjonaal barde. Jongere skriuwers fûnen yn har de ferbining mei wrâlden bûten Fryslân.

Mous skriuwt yn ferbân mei dizze filosofy fan de ferljochtingsskriuwers fan de 60-er jierren oer it ‘troebele adagium iepen mienskip, de meast resinte uting fan in werstelbeweging’ (KH18, Ljouwert).

Oer Wadman as ‘de Sartre van Sneek’ (hy sette in stik fan Sartre oer – la putain respectueuse –) wurde ynteressante opmerkings makke. Ek hjir wer docht bliken dat de dissertaasje fan Corporaal oer dizze Fryske gigant fier ûnder de mjitte is. Mous skriuwt hjir oer de smearlappen yn de kontekst dy’t it boek nedich hie. Sa besjoen is it ferdomde spitich dat Wadman troch Corporaal ûnsaakkundich behannele is. (NB: har opmerkings oer Tjitte Piebenga yn it sammele wurk slaan ek de ferkearde spiker op ‘e kop – se snapt de sekuliere wrâlden fan Wadman en Piebenga net).

Ek Jo Smit wurdt hjir troch Mous op syn literêre wearde hifke, sa’t dat oant no ta net echt dien wie. Yn 1960 skreau Smit in soarte fan manifest oer de moderne literatuer, foar in part basearre op Nauta en Camus (Nauta promovearre op De mens als vreemdeling).

De roman Grensconflict (1948) – earst ferskynd ûnder de skriuwersnamme Frank Wilders – fan Fokke Sierksma wurdt net rekkene ta de Fryske literatuer, omdat er yn it Nederlânsk skreaun is. Marten Brouwer wie foar de KU dwaande mei in oersetting – hy seach it belang foar de Fryske literatuer – mar hy stoar foardat de oersetting klear wie. Trinus Riemersma fûn it net in wichtich boek, wylst dizze roman dochs heel bepalend is foar Fryslân yn de oarloch en foar wat Sierksma oer de moraal nei foaren brocht, oer de nije literatuer.

Mous neamt Sierksma hjir útdruklik, hy fynt him tige belangryk. Yn it ‘Wolkenboek’ krijt Sierksma net iens in kwart side, en wurdt oer syn ideeën yn feite neat sein. Grensconflict is de literêre delslach fan de libbensfragen fan Sierksma, yn de roman komt it doel fan it libben oan ‘e oarder, ek de wissichheid dat der gjin god bestiet. De mins is noch ingel, noch beest.

Simon Vestdijks De toekomst der religie wie foar Sierksma in foarbyld hoe’t de religy as in projeksje beskreaun waard. De mins fielt him feilich yn syn eigen projeksjes. As soks fuortfalt binne de rapen gear. Mous beskriuwt Sierksma’s opfetting oangeande de Fryske identiteit yn it kader fan de literatuer. Sierksma hat yn de konflikten om E.B.Folkertsma, Bauke de Jong en Trinus Riemersma hinne elke kear de krekte en goeie kar makke. ‘De wrâld fan it wurd, dy’t earder tradysje en mienskip werspegele, waard in (moderne) wrâld op himsels’.

Mous’ modernistyske oanpak jout nije ynsichten
Yn it lêste part haadstik 6 – ‘Tussen mest en utopie’ – beskriuwt Mous yn it koart de Fryske sitewaasje dêr’t ‘meerdere vormen van modernisme’ bestean koene. De kontrastearjende begripen mite-realiteit, mienskip-yndividu, etnos-demos, god-goddeleasheid spylje in grutte rol yn dit boek. Yn ’t koart (Lolle Nauta): ‘de spagaat fan Heimatliterateur en in ynternasjonale oriëntaasje op minderheidskultueren’.

Yn dit boek hat Huub Mous op in hele spesjale wize beskreaun hoe’t de Moderniteit yn de sechtiger jierren yn Fryslân stal krigen hat. Dêrtroch jout dit boek in oar sicht op de literatuer en mear foarmen fan keunst en maatskippij dy’t yn dit tiidrek feroaren. It is in foarbyld fan sjen en redenearjen, útgeande fan feiten en ynterpretaasjes, dy’t gjin romte jouwe foar (fer)oardieljen, en dus foar ferfalsking, dat yn oare stúdzjes soms is te sjen. De brede nasjonale en ynternasjonale kontekst soargje foar oertsjûging.

Guon saken hiene wol wat mear omtinken krije kinne mei mear konkrete foarbylden, yllustrearre op it gebiet fan de literatuer en bgl. arsjitektuer. Oangeande de sekularisearring dêr’t no allinne Trinus Riemersma as foarbyld keazen is soe noch mear ûndersocht wurde kinne. Benammen de fraach oft it konservatisme en konfesjonalisme nettsjinsteande de sekularisearring noch altiten in soad ynfloed hawwe.

De oanpak fan Mous hat nije ynsichten oplevere, en guon saken yn diskusje setten – net oardieljen en normatyf as útgongspunt, mar wol ynnovearjend hifkjend oanjaand wêr’t de ferbiningen mei de wrâld lizze.

De stúdzje hat oantoand dat der yn elk gefal ien Fries west hat dy’t yn de takomst sprong. Mous hat mei syn twa boeken De kleur van Friesland/Beeldende kunst na 1945 (2008) en no mei De Fries die in de toekomst sprong/ Fries Modernisme in de jaren zestig in wêzentlike bijdrage levere oan de kultuer yn Fryslân fan nei ’45.

Huub Mous, ‘De Fries die in de toekomst sprong’. Fries Modernisme in de jaren zestig. Utjouwerij Wijdemeer, Leeuwarden 2016 (320 s. folio)

Het bericht Fryske moderniteit yn de eagen fan Huub Mous verscheen eerst op de Moanne.

PIET HEMMINGA –

Yn ieren en sinen ha’k altiten in libertêr demokratysk sosjalist west, allinne as ik it politike bedriuw fan tsjintwurdich sjoch, fiel ik my wat langer wat mear in beskaafd anargist. Dat is it sizzen fan Jan de Boer, earder direkteur fan de Ljouwerter sosjale tsjinst, yn syn fan’t maaitiid by Noordboek útkommen publikaasje ‘Een profeet die stokbrood eet’.

Dat sizzen docht suver tinken oan de werdegang fan de Ljouwerter Alexander Cohen, 1864- 1961, dy’t yn de tritiger jierren syn prachtige In Opstand en Van anarchist tot monarchist it ljocht sjen liet. Beide mannen binne breed, links en ynternasjonaal oriïnteard en beide bedarje yn Frankryk. Allinne, Cohen syn libbensferhaal is noch krekt wat nijsgjirriger, hy hat dan ek gjin amtner west, en boppedat is dy syn pinne ek justjes feardiger en skerper as dy fan de selsbeneamde profeet út St. Laurent de la Cabrerisse.

Ik leau wol dat ik nei it lêzen fan ‘Een profeet die stokbrood eet’ sa’n bytsje wit wa’t Jan de Boer is, mar wêrom’t er wurden is wa’t er is en hokker ynfloed dat hân hat op syn tinken en wurk, de twa oare doelen fan syn skriuwen, dat is noch in hiel oar sjapiter.

De Boer hat it op de earste fan de mei-elkoar 180 siden, oer syn oantinkens, in libbensferhaal ‘zonder daarbij volledig te willen en kunnen zijn’. Dat is in oerboadige meidieling, want sokke ferhalen binne nea folslein. Dochs hat de skriuwer de ambysje om in byld te jaan ‘van wie ik ben, waarom ik geworden ben die ik ben en welke invloed dat gehad heeft op mijn gedachten en mijn werk.’ Dat is net samar wat. Mooglik freget soks wol om krekt wat mear folsleinens, as dêr’t de skriuwer sels tefreden mei is. It begjint der mei dat De Boer syn ‘school- en studieperiode’ links lizze lit, wat nammers goed past by syn politike ynslach, ‘aangezien die niet interessant is voor mijn bestaan.’

Dat mei sa wêze, it oerslaan fan dat foar elk oar wichtich tiidrek is in slim tekoart fan en in hiaat yn it boek. Ek it byld fan De Boer syn jeugd- en jongereinjierren wurdt net ôfferve. De lêzer komt al te witten dat syn heit dûmny wie ‐ sa’t oare dûmnysbern sjen litte, dochs grif gjin ûnbelangryk feit foar de ûntjouwing fan de soan – mar syn namme wurdt net neamd. Wol wurdt dúdlik makke dat De Boer it bloed fan Russyske Joaden en Fryske Wâldpiken yn him hat, mar nei dy meidielings binne wy al gau by de moetings mei û.o. Albert Camus en Jean-Paul Sartre. Dat is fansels bûtengewoan nijsgjirrich, allinne it hie suver noch moaier west as men by Camus en Sartre lêze kinnen hie fan har moetings mei Jan de Boer.

Op side 28 begjint De Boer yn 1959 mei syn beropslibben. De lêzer wurdt gewaar dat er skiednis studeard hat – hoe, wat, wêr? – en dat er learaar yn Hellevoetsluis wurdt. Yn itselde jier trout er. Trije jier earder is er lid fan de PvdA wurden, nei’t er yn datselde jier ek noch even holpen hat om de PSP op te rjochtsjen. De Boer en syn frou Joke krije dêr yn Súd-Hollân twa dochters, mar dan slacht it needlot ta. Syn frou stjert folslein ûnferwachte en De Boer bliuwt mei twa famkes achter. It is de iennichste kear yn it boek dat er syn mem neamt, as dy him yn syn drege omstannichheden helpt. Yn in dêrnei te hastich sletten twadde houlik wurdt in soan berne.

Yn fiif jier is der hiel wat bard. Ek dat De Boer útsjoen is op it lesjaan. Dat is net slim, want nij wurk waait him suver oan. Hoe dat kin, wurdt net earlik dúdlik makke. Mooglik leit dat ek net allinne oan De Boer, mar binne de tiden ek hiel oars as tsjintwurdich. Albert Heijn freget him om nije winkels ta te rieden en grutte skipshellings wolle him as haad personielssaken hawwe. Letter freget de Dominikaanse Republyk (!) him noch om dêr heechlearaar skiednis te wurden en Hedzer Rijpstra wol der wol foar soargje dat De Boer boargemaster yn Fryslân wurdt. Partijgenoaten freegje De Boer foar de Twadde Keamer en it Europeesk Parlemint, mar, útsein in koart riedslidmaatskip yn Achtkarspelen, hâldt dy it, hiel bysûnder, by in amtlik bestean.

Earst rekket er yn Eastlik Grinslân oan de slach – wat en hoe? – dan yn Doetinchem – wat en hoe? – en dêrnei wurdt er foarljochter yn Rotterdam. Dat duorret amper twa jier en dan wurdt er fanwegen syn kommunikative talinten haad Sport en Rekreaasje by de provinsje Utert. Dat is gjin lokkige greep en dus ferroalet er Utert foar de gemeente Almelo, dêr’t er net allinne al gau haad fan de ôfdieling Underwiis c.a. is, mar ek de dynamyske boargemaster Rijpstra tsjinkomt en dè leafde fan syn libben. De Boer trout op’e nij en kriget – ek op ‘e nij – twa dochters. Almelo wurdt ferlitten en wurdt -ditkear mei tank oan in reade wethâlder- direkteur fan de sosjale tsjinst fan Ede.

Ek dêr is it mei net al te bêste wethâlders en amtners gjin reabûter oan de boaiem ta. Dat nei trije jier wer oars omsjen en it wurdt, op side 81 fan it boek, de gemeente Ljouwert. Dêr sil Jan de Boer fan 1976 oant 1994 syn gloarjetiid as man fan de sosjale tsjinst en opinymakker belibje. De respektearde boargemaster Brandsma -wethâlder en partijgenoat Gijs de Vries hie it net op him stean- freget him oft it burd mooglik by De Boer syn fak heart en boargemaster Te Loo lit him lulk witte dat net De Boer, mar hysels de boargemaster fan Ljouwert is … En De Boer sels? Dy wrot om syn tsjinst better te krijen, dy skriuwt yn alderhanne kranten en dy sprekt foar tal fan fermiddens. Hy flokt yn de linkse tsjerke om’t er oer bystânsfraude en degradaasjewenten skriuwt of muntmjitters ynfiere wol. Hy fielt him, nettsjinsteande de Ljouwerter earmoed, as in fisk yn ’t wetter.

Hy skriuwt oer sosjale wissens en ekology en makket karrière as er, nei in reorganisaasje fan it gemeentlik apparaat, algemien direkteur fan de gemeentlike tsjinst Wolwêzen wurdt. De djoere Harmonie en Blauwe Golf komme foarby, och sa of krekt wat minder betûfte wethâlders lykas Dick Heere, Dolph Kessler, Marten Koopmans, en, net te ferjitten, de minne kantoarpolityk fan gemeentesekretaris Anita Lantermans, dy’t och sa goed mei wethâlder Janny Vlietstra kin. De Boer hat er in moai koarte en heldere omskriuwing foar: ‘Brrrr’. Underwilens wennet De Boer ûnder de Wâldsjers fan De Harkema, nei earder – yllustraasje fan it treflike wenningbelied fan de gemeente Ljouwert – yn Hurdegaryp wenne te hawwen.

It persoanlik leed slacht lykwols op’e nij ta mei it ferlies fan in pakesizzer en in dochter. Boppedat ferlit syn frou him. As De Boer yn 1994 ôfskie nimt fan de Ljouwerter amtnerij, nimt er tagelyk, wol te begripen, ôfstan. Hy set ôf nei Frankryk. Dêr fynt er op ‘e nij it lok. Yn 2015 trout er mei Ana Carmen Ferrero, flamenkodûnseres mei Andalusyske woartels. Sels is er, sa lit it boek sjen, tweintich jier en twa knibbelprotesen fierder, in heale Frânskman wurden. Sa telt it boek acht troch De Boer skreaune gedichten, sawol yn it Frânsk as yn Hollânske oersetting opnommen. Dat hie fan my net hoecht. Likemin as de lêste fyftjin siden, dêr’t de profeet De Boer noch even dúdlik makket dat it mei de wrâld op ‘e kop ferkeard komt. No, dat wol ik sa ek wol leauwe. Boppedat, it is gjin nijs, want De Boer hat syn boadskip nea foar him hâlden. It krante-argyf tsjûget dêrfan.

Ik leau wol dat ik nei it lêzen fan ‘Een profeet die stokbrood eet’ sa’n bytsje wit wa’t Jan de Boer is, mar wêrom’t er wurden is wa’t er is en hokker ynfloed dat hân hat op syn tinken en wurk, de twa oare doelen fan syn skriuwen, dat is noch in hiel oar sjapiter. Tagelyk makket it boek fan Jan de Boer pynlik dúdlik dat it hjoeddeiske Fryslân, de gemeente Ljouwert yn it bysûnder, amtners as De Boer hiel spitich mist. Wêr binne de belutsen, profetearjende en skriuwende amtners bleaun? Net yn Fryslân, mar yn Frankryk dus. Tachtich jier âld.

Jan de Boer, een profeet die stokbrood eet. Uitgeverij Noordboek, 200 siden, €19,50

Het bericht It libben fan Jan de Boer: fan sosjalist ta anargist verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

It is net samar, dat, as it publyk, ûnder begelieding fan de fanfare fan Weidum, har plakken op de tribune ynnaam hat, de foarsitter fan it Iepenloftspul yn Jorwert, syn wurdearring útsprekt foar de notaris dy’t alle jierren weroan syn tún beskikber stelt en al dy frijwilligers dy’t de foarstelling mei mooglik meitsje. Kinst it him allinne mar meistimme. Dit jier bringt Jorwert London ’68, in teaterbewurking fan de film Made in Dagenham (2010) oer de staking by de Ford-fabriken om gelikense beleanning foar manlju en froulju foar itselde wurk foar elkoar te krijen. Der sitte knappe fynsten yn it stik, de nedige humor ek en foar de spilers oars net as lof. De staking by de Fort-febriken is in yntrigearjend gegeven basearre op in wierbard ferhaal. Mar hoe relevant is it stik, op ynhâld sjoen, hjoed de dei?

Lykas de film hat it stik, hoefolle fynsten en humor der ek yn sitte, dochs in dokumintêr, histoarysk karakter. It is dat aspekt, dat makket dat de kar foar krekt dit stik net alhiel befrediget.

Om 1968 hinne, as in man syn frou holp mei ôfdrûgjen en immen kaam it túnpaad del, dan lei er de skuteldoek oan kant: de bûtenwacht moast net sjen dat er frouljusputsjes die. Yn dy jierren lei de rolferdieling tusken manlju en froulju fêst: hy fertsjinne de kost, sy die it húshâlden. Dy ferhâlding tusken de beide seksen is werom te finen yn de man-frouferhâlding by de wurknimmers fan de Ford Dagenham Plant, de festiging fan de Amearikaanske Ford-fabriken yn London. Dêr wurken doedestiids 55.000 mannen en mar 187 froulju.

As de froulju yn ’e rekken krije dat sy, foar itselde wurk, folle minder betelle krije as de manlju, komme se yn ferset. Yn London ’68 is it Rita O’Grady dy’t dêryn it foartou nimt. Rita is perfoarst gjin feministe pur sang. Yn har stride twa Rita’s. Der is de Rita dy’t har deljout by it jildende rollepatroan. Ha de bern pinebúk, dan is sy der. Mept de skoalmaster en seit sy der wat fan, dan lit se har werom stjoere mei it boadskip dat har man better komme kin. Sy makket syn brochje klear, sy moat der – sa wurdt froulju foarholden – foar him wêze ‘als hij wil paren’. Der is ek de Rita dy’t har dêr tsjin ferset, thús èn op it wurk. Sy ûntjout har ta stakinsliedster.

Har partner, Eddy hat allyksa twa kanten yn him. Ien dy’t fan har de froulike rol easket, mar ek in ien dy’t grutsk op har is, as sy opkomt foar har rjochten en dy fan har kollega’s. Ien fan de moaie fynsten is dat beide persoanaazjes, rita en Eddy, elk troch twa spilers brocht wurde.

Net grutsk mar geil
In fynst en ek komysk is, dat mannen frouljusrollen spylje en oarsom. As de froulju, omdat it op har wurkplak smoarhyt is, in pear knoopkes los dogge, sjochst bh’s, mar guon spilers ha burden. De spilers – 35 rollen foar tsien akteurs – skeakelje geregeld fan sekse. ‘Sûnder it eksplisyt te fermelden, fertelt it [stik] yn de fierte in ferhaal fan seksegelikenens. It iene geslacht docht net ûnder foar it oare’, sa ferklearret artistyk lieder Tsjerk Kooistra yn it programmaboekje de kar foar it skeakeljen fan de sekserollen. Dat mei Kooistra dan, sawat fyftich jier nei dato, moai polityk korrekt fan betinken wêze, de kearn fan it ‘wier barde ferhaal’ is no krekt dat it yn ’68 sa nèt sjoen waard. In frou dy’t, neffens de moade fan doe, yn hotpants, oantreklike, seksy posen oannimt, mar spile wurdt troch in man mei hoekige knibbels: soks docht it, lykas de komby bh’s en burden, goed as it om de golle laits giet. De kar om spilers, manlik as froulik, beide sekserollen spylje te litten, is net sasear in útdrukking fan gelykweardigens, mar kolderyk. Dat hat in wearde yn himsels, mar oft it seksegelikenens útdrukt, falt te betwifeljen.

As Rita aksjes op priemmen set om lykberjochtiging yn leanen foar elkoar te krijen, lit har man, Eddy, har witte dat er tige grutsk op har is. Hy slacht de earms om har hinne en triuwt him tsjin har oan. ‘Bist net grutsk,’ seit sy, ‘mar geil.’

Oan de iene kant hast de fabryskarbeidsters dy’t terjochte opkomme foar likense rjochten, oan de oare de Ford-direkteuren mei har ekonomysk-saaklike belangen, fakbûnsbestjoerders dy’t har troch de direksje ynpakke litte en de oerheid dy’t net ha wol dat de stakingen mooglik as gefolch ha dat Ford him weromlûkt út Ingelân en 55.000 arbeidsplakken ferlern gean. De striid is hast fyftich jier ferlyn fierd en de útkomst is bekend – wetlik is fêstlein dat foar gelikense arbeid gelikense leanen jilde. London ’68 seit maatskippykritysk te wêzen, mar it giet om achterhelle maatskippijkrityk en yn dy sin is it slot net ferrassend en set de foarstelling net oan ta tinken.

Lykas de film hat it stik, hoefolle fynsten en humor der ek yn sitte, dochs in dokumintêr, histoarysk karakter. It is dat aspekt, dat makket dat de kar foar krekt dit stik net alhiel befrediget. De posysje fan de ‘working class’ hjoed de dei is alhiel net roaskleurich. Tink oan de zzp-ers dy’t de kop amper boppe wetter hâlde kinne, oan jongeren dy’t har yn de skulden stekke om in oplieding te folgjen, oan de tydlike kontrakten dy’t it ûnmoglik meitsje in wenning te keapjen, oan de hichte fan de fêste lesten dy’t mei in minimum ynkommen amper net op te bringen binne, oan al dejingen dy’t, oer de fyftich, dien krije en net (maklik) wer oan in baan slagje, oan digitalisearring en robotisearring dy’t arbeidsplakken koste, oan de ferkeap fan bedriuwen, wenningkorporaasjes en mooglik meikoarten soarchûndernimmingen oan bûtenlânske ynfestearders. Wat mist yn London ’68 is de link nei de problematyk fan no en dêrmei de urginsje.

Het bericht Iepenloftspul Jorwert: gelikense beleanning foar gelikens wurk verscheen eerst op de Moanne.

MARRIT DE SCHIFFART – 

De hiele stoet yn it swart, de tromme slacht. De Arumer Swarte Heap is op ‘en paad. It publyk rint der achter oan: eefkes fierderop stiet de tribune. De twadde try-out fan ‘Grutte Pier fan Kimswert’ kin begjinne.

Begjin 16^de iuw wurdt boer Pier Gerlofs Donia slachtoffer fan in oarloch. De Saksen brâne syn pleats ôf en syn frou en soan komme om. Op syn dochter nei, is hy alles kwyt. Ek syn bisten binne dea. Pier wol wraak. En dus set hy it rebelleleger Arumer Swarte Heap op en fjochtet tsjin de Saksen. Dêrby brûkt er in protte geweld.

Pier Gerlofs Donia, spile troch Hilbert Dijkstra, makket grutte yndruk. Hy kin mei ien eachopslach mear as tûzen wurden sizze.

Dat is rûchwei it ferhaal fan Grutte Pier. Folle mear witte wy ek net. It moat dus net maklik west hawwe foar PeerGrouP om der in iepenloftspul fan te meitsjen. Skriuwer en regisseur Dirk Bruinsma keas derfoar om de emosjonele kant út te djipjen: wat docht haat mei in minske? Dat is de sintrale fraach. In fraach dy’t hjoed de dei aktueel is. En in fraach dy’t de taskôger ûnder it stik – en letter ek thús noch – troch de kop spylje sil. In moai by-effekt. Oan de oare kant, it ferhaal krijt troch dy kar net echt feart. De taskôger dy’t in rôvjende en moardzjende Grutte Pier ferwachtet komt bedragen út.

Oertsjûgjend spul
Pier Gerlofs Donia, spile troch Hilbert Dijkstra, makket grutte yndruk. Hy kin mei ien eachopslach mear as tûzen wurden sizze. Ek de oare spilers – wêrûnder Tamara Schoppert as Pier syn frou Rintsje – spylje harren rol oertsjûgjend. Nynke Heeg dy’t Carolien van Gelre spilet fuorret de haat fan Pier op masterlike wize. Spitigernôch is by guon spilers wol dúdlik te hearren dat se yn it gewoane libben gjin Frysk prate.

‘Grutte Pier fan Kimswert’ spilet him ôf op in stik lân oan de eastkant fan it doarp: it lân fan Osinga. In toplokaasje, ek om’t hjir de pleats fan de Grutte Pier froeger stien hat. De ‘skyline’ fan Kimswert, foarmet in prachtige achtergrûn. It dekôr is fernimstich betocht. Beamstammen steane rjocht oerein yn ’e wiete klaai en fungearje as fan alles en noch wat. De muzyk, fersoarge troch de bandleden fan Heksenhamer, past as in jas. Dat jildt ek foar de kostúms dy’t ûntworpen binne troch Marin de Boer. Spektakulêr binne it fjoer, de reek en it ymposante hynder dat yn ’e skimerjûn prachtich útkomt. Troch yn in spannende sêne midden yn de arena del te pisjen, bringt it bist de humor yn it stik dy’t eins troch it wat flauwe personaazje Annie ynbrocht wurde moast. Dizze frou, spile troch in man, is foar it ferhaal alhiel net wichtich. En ek har funksje as komyk docht gjin fertuten. Dan is der noch it rebelleleger dat al sûnt april yn training is foar dizze foarstelling. Respekt foar harren úthâldingsfermogen, se freegje in soad fan harren lichem yn in foarstelling dy’t sa’n oardel oere duorret.

Trijelûk
‘Grutte Pier fan Kimswert’ is ûnderdiel fan in trijelûk. Yn 2015 brochten PeerGrouP en de Kimswerters de ienmalige happening ‘Grutte Pier – De Brân’ en yn 2017 stiet de kleastertoernee ‘Grutte Pier – De Besinning’ op it programma. Alles mei elkoar in prachtich kykje yn it libben fan de man dy’t foar nimmen bang wie om’t er neat te ferliezen hie.

De premiêre fan Grutte Pier fan Kimswert is op freed 2 septimber. Dêrnei is de foarstelling hast de hiele moanne septimber noch te sjen. Sjoch foar tickets op gruttepier.nl.

Het bericht Grutte Pier fan Kimswert, de try-out verscheen eerst op de Moanne.

de Moanne pleatst alle wiken in koarte boekresinsje online fan boeken dy’t in bysûndere yndruk makke hawwe op de besprekkers. Boeken dy’t wizer meitsje, dy’t dy op oare gedachten bringe of boeken dy’tst fan in bysûnder persoan kado krigen hast. De kommende 50 wiken alle kearen in nij besprek. Alle besprekken binne werom te finen yn it spesjaal dêrfoar oanmakke dossier ‘De lêzende mins’.

Ek bydragen fan ús lêzers binne fan herte wolkom. Hasto in boek lêzen dat foar dy ûnderskiedend west hat? In boek dat yndruk makke hat? Faaks omdatst der wizer troch wurden bist, om’t it dy op oare gedachten brocht hat, om’t it dy fernuvere hat of om’tst it kado krigen hast fan in bysûnder persoan? Dyn bydrage is fan herte wolkom op kopij@demoanne.nl.

Dyn resinsje, by foarkar Frysktalich, mei net langer wêze as 500 wurden. Wy fersoargje yn oerlis mei dy de korreksje en eventuele oersetting. Fierder wolle wy dyn bydrage graach yllustreare mei in ‘bookselfie’. Mochtest graach in djipgeander artikel skriuwe, is dat fansels ek tige wolkom.

Het bericht De lêzende mins verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

As je mei in Blazer of in Aak foarby it Boarkumer fjoer op de skolfjilden de netten útgoaiden, dan wienen je as fisker fan Moddergat fier fan hûs en dat wie net sûnder gefaar. Sa docht bliken tidens it iepenloftspul ‘Foarby it Boarkumer fjoer’ op it Stinzeterrein yn Mitselwier wêr’t ea Unia State stie. No stiet der in mânske seedyk as it hearskjende dekôr dat de minsken werom bringt nei de lêste tweintich jier fan de njoggentjinde iuw.

Mitselwier bewiist hjir mei hoe’t it sa faak benammen troch idele politisi ferkeard brûkte moadewurd mienskip noch in echte betsjutting krije kin.

It is in moaie en tagelyk driigjende eftergrûn dy’t de minsken yn harren krewearjen om in stikje bôle yn it skaad set. Ommers de natuer makket of de minsken wat fertsjinje of net. It twillingdoarp Paesens-Moddergat ferhuzet foar efkes nei Mitselwier. It is in klassyk leafdesferhaal mei de ynslach fan in Grykse tragedy dy’t de minsken sjogge. Fjochtsje foar in dream fan in eigen boat mei de wyn tsjin, roeie tusken eb en floed yn. Lânbou of fiskerij, dat is de tsjinstelling en yn it swart-wite wrâldbyld fan boer Minne Holwerda is it hiel ienfâldich: ‘It lân jout en de see nimt’.

Dat alles wurdt op luchtige wize stâl jûn yn it earste part fan de foarstelling, ek al is it benammen yn it begjin efkes wenne foar de spilers. It sille de senuwen fan de earste kear wêze. Mar geandewei komt it op gong, heit Rimmer dy’t efter syn dream fan in eigen boat oanrint mei de bedoeling dit oer te dwaan oan ‘oerwinneling’ Botte dy’t hy as syn eigen soan sjocht. De te hurde mem Swaan dy’t it allegearre mar sa sa fynt, dy fiskerij. Pake Minne Holwerda dy’t dreamt fan Botte as opfolger op de buorkerij en in geheim dielt mei dochter Swaan.

Mar ek de hurdheid fan de minsken yn in lytse mienskip komt op it aljemint, wêrby’t it leauwen beheind bliuwt ta de moaie útspraak ‘Hoe frommer de geest, hoe grutter it beest’. In lytse mienskip dy’t de grutte wrâld bûtendoar hâlde wol mar dat slagget úteinlik net. Mei de fiskerij giet it troch de Ingelske ‘trawlers’ dy’t de see leech fiskje hieltiten minder. De buorkerij komt ek yn de lytse loege troch de delgeande lânbouprizen en pachtprizen. It is fjochtsjen tsjin in feroarjende tiid wêrby’t de minske him fêsthâldt oan it wrakhout fan it ferline.

En dan wurdt it 6 maart 1883, de fiskersfrouwen en âlde fiskersmannen steane op de dyk lykas ea de ynwenners fan Troje om te sjen nei de striid dy’t oer harren lot beslisse sil. By Troje gie it tusken minsken, op de seedyk gie it tusken minske en see en dat koe de fisker foarby it Boarkumer fjoer op de skolfjilden nea winne fansels. In driigjend en ferrassend dekôr mei bypassende muzyk. Mei tema’s sa swier as de klaai fan de omjouwing.

Dat alles bringt dizze foarstelling ticht by de minsken. Werkenbere, hoekige minsken dy’t stâl jouwe oan in bekend ferline mei in soad dramatyk. It ferline fan de Ramp heart by de omjouwing lykas de fiskershûskes op de Oere by Moddergat hearre. En dat is de krêft fan de ynstek fan de Stichting Iepenloftspul Mitselwier. Gjin Shakespeare, Tennessee Williams of Arthur Miller, mar gewoan it sa dramatyske ferhaal fan Paesens-Moddergat dat op de drompel foar de doar leit. Sa’n hûndert frijwilligers fan Mitselwier jouwe sa stâl oan it eigen ferline. Mitselwier bewiist hjir mei hoe’t it sa faak benammen troch idele politisy ferkeard brûkte moadewurd mienskip noch in echte betsjutting krije kin.

‘Foarby it Boarkumer fjoer’ is noch te sjen op 10, 15, 16 en 17 septimber.

Het bericht Boarkumer fjoer ticht by de minsken verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Durk van der Ploeg syn roman Foarby it Boarkumer fjoer as iepenloftspul
Ien kear yn de trije jier bringt Mitselwier in iepenloftspul, dit jier is dat Foarby it Boarkumer fjoer, skreaun troch Baukje van Hijum nei it boek fan Durk van der Ploeg. De titel fan Van der Ploeg syn roman referearret oan de ramp fan 1883 doe’t de fiskersfloat fan Peazens-Moddergat yn in fleanende stoarm fergyng. Fierwei it grutste part fan de fiskers ferlear dêrby it libben. Yn it boek wurdt wiidweidich omtinken jûn oan de oanrin en it ferfolch, mar ek oan it rampsillige barren op see. Hoe pakt sa’n enoarme ramp út as foarstelling?

Miskien hat it boek dêrby wat tefolle syn gerak krigen: soms ferrint in sêne (my) te traach en der hie wol wat yn skrast wurde kind. Tagelyk is it in prestaasje en in goede set om krekt de skiednis fan boeren en fiskers fan de Dongeradielen yn de eigen omkriten as iepenloftspul te bingen.

‘De vis wordt duur betaald’, seit in fiskersfrou yn Herman Heijermans syn toanielstik Op hoop van zegen (1900). As it om de priis dy’t betelle wurdt giet, dan is dy yn de foarm fan minskelibbens. Yn de wurden fan dichter D.A. Tamminga, sa’t dy op it fiskersmonumint op de seedyk by Moddergat stean: ‘As de dea it skip berint, / Dan is der gjin ûntkommen. / O wetter, o wif elemint! / De sé hat jown, hat nommen.’ De fjouwerrigel wurdt sitearre yn it iepenloftspul en fjouwer froulju, klaaid yn it swart fan de rou, lêze de nammen fan de mannen dy’t omkamen – it wiene der 83 – wylst de letterkoaden fan de skippen projektearre wurde. Bygelyks WL-4, in skip mei Westdongeradiel as thúshaven. Dêrby foegje sy ien namme ta, nammentlik dy fan Rimmer Vaderloos, man fan Swaan en heit fan Botte, persoanaazjes út Van der Ploeg syn roman.

Botte is it oerwûne bern fan boeredochter Swaan. In boer as ‘pake Minne’, stiet heger yn de hierargy as fiskers dêr’t de bern gauris mei de honger yn de hals rinne. Pake Minne hie leafst hân dat Botte letter op Orneastate komme soe. De grûn, ommers  jout, wylst de see nimt, boppedat kin de pleats net nei syn dochter Swaan. Botte, lykwols, is solidêr mei syn heit. Rimmer beskôget de jonge as syn eigen en wol ha dat er letter op in eigen skip fart. Sawiesa moatte der bettere, modernere skippen komme, want de fiskers fan Moddergat moatte op syk nei oare fiskgrûnen, fierder fuort: foarby it Boarkumer fjoer. Moat Swaan neat fan har heit ha, Rimmer hat him nedich foar in part fan de liening en as boarch foar de oankeap fan de Vrouwe Weintsje. It skip wurdt neamd nei Swaan har mem, in leave frou, dy’t yn it earste bedriuw te ferstjerren komt.

It dekôr foar it skoft bestiet út de pleats fan pake Minne, de seedyk en de húskeamer fan Rimmer en Swaan. Nei it skoft bliuwt de seedyk, mar binne der ek de see en pake Minne syn stjerkeamer. Achtergrûnynformaasje, bygelyks oer de fiskerij wurdt jûn troch groepkes rabjende, skellende, kleiende en kommentaar leverjende doarpelingen op it seedyk. Want fan wa soe Botte Vaderloos eins ien wêze? Fan Swaan har pianolearaar? En Rimmer, gjin sint om hannen, dy lûkt it seil te heech. En wat moat Rimmer sa betiid yn it jier út te farren. Der stiet ommers in kring om de sinne: dat foarseit swier waar. De ramp sels, dy’t yn de roman in tritich, fjirtich siden beslacht, wurdt ferbylde troch doarpelingen dy’t, by stoarmwaar, op it seedyk stean út te sjen, ûngerêst oer fiskersfloat op see. Lûd, beljochting, plestik foly dat yn beweging brocht wurde dogge de rest. Sa komt it dat wat yn it boek rom omtinken krijt, yn it stik net mist wurdt.

Botte, dy’t dy rampsillige nacht net oan board fan Rimmer syn blazer wie, mar mei in oar skip mei wie, oerlibbet. De Vrouwe Weintsje wurdt weromfûn en Botte giet by pake del om te sjen oft er de liening oernimme kin. Dat alles tsjin Swaan har sin. Net allinne sit der gjin brea yn de fiskerij en hat sy har op see man ferlern, in wichtigere rol noch spilet de enoarme hate tsjin har heit. Yn de rin fan it ferhaal docht bliken wêr’t dy út fuortkomt.

Baukje fan Hijum hat de 367 siden tellende roman werombrocht ta in skript foar in foarstelling fan sawat trije oeren. Miskien hat it boek dêrby wat tefolle syn gerak krigen: soms ferrint in sêne (my) te traach en der hie wol wat yn skrast wurde kind. Tagelyk is it in prestaasje en in goede set om krekt de skiednis fan boeren en fiskers fan de Dongeradielen yn de eigen omkriten as iepenloftspul te bingen. Fan de bern dy’t meidogge spilet Meine van der Meulen op natuerlike wize Botte as jonkje fan in jier as tolve, trettjin. Fan de oare spilers, 45 meielkoar, neam ik fierder Anje van der Meulen-Keekstra. Sy bringt in dan wer ûngerêste, dan wer fertrietlike, dan wer grimmitige en dan wer berette Swaan.

Iepenloftspul Mitselwier Foarby it Boarkumer fjoer, premjêre 8 septimber 2016. Noch te sjen op: 9, 10, 15, 16 en 17 septimber, op it Stinzeterrein yn Mitselwier.

Het bericht It lân jout, de see nimt verscheen eerst op de Moanne.

PAUL VAN DIJK – 

De wille fan it meitsjen fan dit aksjeboek spat der ôf. Wapper, it printeboek en aksjeboek foar bern 2016 fan yllustrator én skriuwster Yke Reeder lit sjen wat se allegear wol net kin. Wabe, Wiepie, Wobke en Wapper wurde yn in aaidoaske besoarge troch de earrebarre. Al gau moatte de pykjes it fleanen leare. Dat giet bêst, allinne Wapper bakt der neat fan: hy is te benaud om te fallen.

As er dan al springt dûzelet it him, en de lêzer ek, want it boek moat oer de kop hâlden wurde om fierder te lêzen. En dan fljocht Wapper op syn eigen manier fierder, oer de kop en achterút. Net sa as it heart. De oare fûgels laitsje him út en betinke fan alles om him yn it stramyn fan it fleanen te krijen.

De abstrakte byldtaal fan Yke Reeder bliuwt plaat nei plaat boeien. De yllustraasjes binne stik foar stik keunstwurkjes.

Uteinlik makket hja sels in masine foar him. In ‘fleanopstallaazje’ , in transportbân dy’t mei in amer, in stikmannich autobannen en in feger omheech hâlden wurdt. It die my tinken oan de prachtige úttinksels fan Professor Punt út de Paulus-ferhalen fan Jean Dulieu.

De masine sjit him de loft yn en Wapper fljocht mei in woesj tsjin de moanne oan. Pas as dy him in komplimint jout en freget om nochris wat sjen te litten, en Wapper beslut om ûndersteboppe in stikje achterút te fleanen, krijt er neifolging fan de oare fûgels. Wapper wurdt de trendsetter fan it healwiis fleanen. En elkenien wol wapperje.

Yllustraasjes
De abstrakte byldtaal fan Yke Reeder bliuwt plaat nei plaat boeien. Op eltse tekening falt wer in oare kant fan de kleuren grien en blau te ûntdekken. De yllustraasjes binne stik foar stik keunstwurkjes. Yn in filmke dat as promoasje foar it boek ôfspile waard by de ôftraap fan it Boekefeest, wie te sjen hoe’t Reeder har yllustraasjes makket. Se makket gebrûk fan in kollaazjetechniek dêr’t se yn stikken skuorde repen papier, bewurket mei ferverôler. De repen papier wurde beammen, achtergrûnen of objekten, de figuurkes wurde dêr wer oerhinne plakt.

Reeder hat tagearre mei dichter Sytse Jansma oan de tekst wurke. De tekst rint en swingt. Der is in soad omtinken jûn oan klank, alliteraasje en sa no en dan is der ek einrym. It lykwicht tusken de tekst en yllustraasjes is net oeral even goed. Benammen yn it stik dêr’t de iikhoarn yn ‘e beam fêstsit, de mûs in ikel op ‘e kop krijt en de mol syn hik kwyt rekket, bart der wol in hiel soad en hie de tekst it ien en oar ferdúdlikje kinnen.

Dy hik fan de mol is oars wol in hiel aardich grapke. Foarlêzers moatte eins fan it begjin ôf oan eltse hik fan de mol wol hurdop foarlêze, dan wurdt it dúdlik wêr’t de opluchting fan de mol weikomt as Wapper tsjin him oan fljocht.

Troch it linige gebrûk fan taal, de eigen styl fan Yke Reeder en it boadskip fan it ferhaal is Wapper in printeboek om ûndersteboppe fan te reitsjen. Lit ús allegear mar wapperje, oars is it mar in deade boel.

Het bericht Elkenien wol wapperje! verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Hoe fysiek beeldend theater in een recensie te vatten? Met open mond keek ik naar Bromance, de voorstelling van de drie Britten die de Barely Methodical Troupe vormen. Maar eerst iets anders. Een praktisch punt en een beetje reclame. Theater is prijzig: twintig of dertig euro ben je volgens de zomaar kwijt. Bromance € 22,50. Binnenkort Bint met onder meer Jules Croiset, naar de schitterende roman van Bordewijk, voor € 33,75. Garderobe en pauzedrankje inbegrepen. Dat dan weer wel, om maar eens een modekreet te gebruiken. Dus trekt Bromance zo’n zeventig toeschouwers en is er bij Bint, op moment van schrijven, nog plek zat. Nu heb ik een pasje van Keunstwurk waarmee ik voor € 12,50 door de Harmonie geselecteerde voorstellingen kan uitzoeken. En bij de Harmonie kun je in de maand oktober drie toneelvoorstellingen of meer bezoeken voor de ‘toneelmaand’ prijs à € 12,50 per voorstelling. En er is de ‘Kleine Kaart’ waarmee je voor € 99,- onbeperkt voorstellingen kunt bezoeken in de kleine zaal. Voor zover de reclame en dan nu over naar wat geweest is: een avond genieten in de Harmonie.

Fantastic … Fabulous … Flabbergasting. Hoe te schrijven over een storm aan beweging.

Bromance, een innige vriendschap tussen de drie mannen, begint met kennismaken, kennismaken door handenschudden en daarbij zijn er vele manieren van handen schudden, inclusief de political handshake. Aanraken, aan elkaars oksels snuffelen, het maakt allemaal deel uit van het ritueel. De kennismaking gaat over in een wervelende acrobatiekshow met soms angstaanjagende momenten. Of is het dans? De capriolen van een slangenmens? ‘You have to be addicted to adrenaline to do circus’, zeggen zij er zelf over. ‘Circus is made to scare people.’

De drie opleiding volgden hun opleiding aan een circusschool in Londen. Radslag, rondtollen op het hoofd van de ander, op de ander zijn handen staan, koprol in de lucht, halve draai en dan met het hoofd naar beneden worden opgevangen: au, maar nee, het gaat net goed en een zucht van verlichting gaat door het publiek. ‘Just inches from a certain death.’ Maar het zijn niet puur kunstjes: het gaat ook het verbeelden van machtsverhoudingen, het gevecht, aantrekken en afstoten. Ze raken elkaar aan, borst, billen, twee houden elkaars hand vast en dan, beschaamd, manoeuvreert de een zó dat hij los raakt en kijkt alsof er niets is gebeurd.

Er wordt gemokt, de mannen klampen zich aan elkaar vast, er zijn elementen van verleiding. Nu en dan ligt de zaal in een deuk. Wanneer een tweetal zodanig verknoopt is, dat de voet van de een in het kruis van de ander zit en het not done is de handen te gebruiken om die voet los te haken. Wanneer de drie, met de rug naar het publiek staan te pissen en zij zich een voor een omdraaien, elk een origami gevouwen vogeltje in de hand, waarvan er eentje wel heel piepklein is uitgevallen. Maar het allerallermooist is de, naar mijn gevoel wel tien minuten durende act, tollen en draaien met de manshoge ijzeren hoepel op ‘You stand between me and all my enemies’ (Son Lux). Hoe mooi ook de schaduw op de achtergrond.

Fantastic … Fabulous … Flabbergasting. Hoe te schrijven over een storm aan beweging.

Het bericht Circus is made to scare people verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS –

Doe’t ik yn de LC fan freed 7 oktober in artikel oer ‘De Wierheid fan Wylgeragea’, de nijste foarstelling fan Tryater, lies, realisearre ik my dat ik it stik earder, yn de ‘preview’, al sjoen hie. Yn 2014 skreaun ik, oer wat doe ûnder de kop ‘Liet fan myn doarp’, brocht waard: ‘De spilers, dy’t allegearre meardere rollen ha, rinne foar in part noch mei de tekst yn de hân, toch makket it gehiel de yndruk ôf en klear te wêzen.’ Der is slipe wêrby’t de grutste oanpassing wierskynlik it dekôr, tagelyk ek tribune, west hat. Ofrûne sneon wie de premjêre.

It sit yn it hege sykheljen, yn in subtyl wriuwen fan de fingers. It sit yn it fuortfeien fan in trien as de fiif spilers it terjochte applaus yn ûntfangst nimme.

It spylflak leit yn ’e midden, dêromhinne sitte de taskôgers. De opstelling hat wat wei fan in krusing tusken tsjerkebanken en kolleezjeseal. Oant en mei mids desimber ferhuzet it dekôr mei nei de ferskate spyllokaasjes yn Fryslân (en Amsterdam). Joop Wittermans, as Wiebe Wiersma klimt op in ferheging om de prizen fan de Zijlstra Beton Talent Award bekend te meitsjen. It tema fan de muzykkriich is ‘mienskip’, tagelyk ek it tema fan de foarstelling, mar dan giet it om de skaadkant fan it begryp ‘mienskip’. As yn it doarp Wylderagea tal fan ynbraken plak fine, slute de rigen har stadichoan. Immen fan it doarp kin it net dien ha, de sûndebok wurdt socht bûten de eigen mienskip.

Lourens van den Akker hat in dûbelrol. Hy is sawol de yn it Poalenhotel ferbliuwende hurdwurkjende Poal Pavel as Gauke, in ferfelende, lammenadige jongkeardel dy’t oerdeis by mem thús omhingelet en nachts mei it brekizer yn ’e baan is. As Pavel hat Van den Akker in pet op, as Gauke hat er de pet achterstefoaren om oan te tsjutten dat it hjir om twa tsjinpoalen giet: goed en ferkeard. Joop Wittermans is glorieus as politikus fan Lokaal Belang, in soartemint Donald Trump, in earsten blast en in draaikont. Is der yn it begjin sprake fan wearze en ferset tsjin de bûtensteander, as er trochkrijt dat sa’n Poal foar net al tefolle jild en leafst swart in badkeamer oanlizze kinne soe, krûpt er Pavel op ’e lije side. Mar ‘no talkie-talkie to frou Bleeker’. Ek Wittermans spilet mear as ien rol. Hy is net allinne de opportunistyske Wiebe Wiersma, mar – it kolbertjaske binnenstebûten oan en de breidene mûtse op – ek de begrutlike doarpsgek.

Allinne frou Bleeker, tige kristlik, leaut oan de ein ta yn Pavel syn ûnskuld. En al hat Gauke syn mem (Lysbeth Welling) op in stuit troch dat it har eigen fleis en bloed is dy’t ferantwurdlik is foar de ynbraken, as mem hâldt sy Gauke de hân boppe de holle. It rint derop út dat Rona (Eva Meijering), sechtjin en swier fan Pavel, net op kin tsjin de druk fan de omjouwing en Pavel foar de plysje (nochrisom Joop Wittermans) oer oanwiist as de dieder fan de ynbraken. Oant yn de lytste details wit Eva Meijering de emoasjes dy’t de rol fan Rona mei har meibringe oer te bringen. De skrik as sy oer tiid is, de eangst foar de reaksje fan har âlden, it ynerlik ferset as sy, as kassafamke yn de buurtsuper, de geroften en rabberij opfangt, de panyk en it ferskuorrende fertriet nei har ferrie. It sit yn it hege sykheljen, yn in subtyl wriuwen fan de fingers. It sit yn it fuortfeien fan in trien as de fiif spilers it terjochte applaus yn ûntfangst nimme.

‘De Wierheid fan Wylgeragea’, de nijste foarstelling fan Tryater is noch te sjen o/m 18 desimber.

Het bericht De leagen fan Wylgeragea: Een open en tolerant Fryslân verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

De bedrijven die ons land groot maakten (Gerjan Heij, Terra 2010) is in nostalgysk fotoboek dat in oersjoch jout fan bedriuwen en merken oant en mei de fyftiger jierren fan de foarige iuw. Foar wa’t yn de fyftiger (en sechstiger) jierren opgroeide, is it trochblêdzjen in feest fan werkenning. Sa komt yn it haadstik ‘Huis en haard’ it Tomado-rek foarby, dy tinne, lichte boekerekjes mei metalen plankjes yn itselde read, giel, blau en swart as by Dick Bruna, Gerrit Rietveld en Piet Mondriaan. Oant fier yn de jierren sechstich seagen je se oeral, se joegen in ‘moderne’ toan oan de ynrjochting fan it hûs. En de flesseslikker fansels, ek fan Tomado, om de lêste bytsjes yochert en fla út ‘e flesse te skraabjen, nergens sa’n súkses as yn ús lân, of eins allinne dêr mar en dat sil wol gjin tafal wêze.

Ien ding út De bedrijven die ons land groot maakten sil my lykwols bybliuwe, it ûnderskrift by in foto út 1951 fan in wurknimmer fan de Bols-fabriken.

En sa binne der mear dingen dy’t doe deagewoan wiene, mar dy’t men hjoed de dei amper of hielendal net mear sjocht. De Eau de Cologne, yn it Hollânsk en Frysk sa prachtich ferbastere ta ‘odeklonje’ en ‘âldeklonje’ en ek wol ienfâldichwei ‘klonje’, dat rûkersguod dêr’t ús memmen en beppes altyd in fleske fan yn harren taske hiene. De stripboekjes oer Flipje út Tiel, it reklame-ikoan fan de De Betuwe sjem, in fintsje mei in wite koksmûtse op, earmen en skonken en in liif fan reade beien. Repen fan Kwatta, buskes Buisman om de kofje wat mear smaak te jaan en gean sa mar troch. Al dy redens dy’t yn Fryslân makke waarden, fan Frisia en Nauta en Nooitgedagt yn Drylts, Batavus en Nijdam en Vonk yn en om It Hearrefean, Hoekstra en Ruiter en Zandstra út Wergea, Akkrum en De Jouwer. En al dy sigaren dêr’t wy de bantsjes fan sparren: Senator, Karel I, Velasques, Hofnar, Willem II, Uiltje, Panter en Ritmeester.

Op de foto’s fan de wurkflier sjocht men yn de sigarefabriken allinne mar manlju, mar fierder is it, ôfgeande op de foto’s yn dit boek, opfallend hoefolle froulje der yn de earste helte fan de 20^e iuw en yn de jierren fyftich yn de fabryk wurken.

It tilt op fan ditsoarte fotoboeken: Het jaren 40 boek, Het jaren 50 boek, Gouden Jaren, Het dagelijks leven in de jaren 50, De jaren 50 ensfh ensfh. Men blêdet se troch en is it measte gau wer ferjitten. Ien ding út De bedrijven die ons land groot maakten sil my lykwols bybliuwe, it ûnderskrift by in foto út 1951 fan in wurknimmer fan de Bols-fabriken, in man yn in overal, mei in bolskrúk yn ’e hân, in samling lege kruken om him hinne: “De kruikenruiker bepaalt of de Bols-kruikjes nog een keer gebruikt kunnen worden.” Wa’t en wat ús lân grutmakke: de krukerûker en de flesseslikker.

Het bericht De kruikenruiker verscheen eerst op de Moanne.

EELKE LOK – 

It is eins net earlik dat Ernst Bruinsma my frege hat in resinsje te skriuwen fan Douwe Koostra syn nijste boekje Achterlik Fryslân. Allegearre kollums …

… Hea. Douwe skriuwt foar op syn boekje yn it Frysk ‘columns’.  It is dochs kollums? Op ‘it each fan eelke’ hiene we it oer kollums. Mar nee, de staveringshifker wiist út dat as je kollums skriuwe, dan soenen je kollum-ist wêze. En da’s ûnsin. Je bin columnist. Dan skriuw je dus ek columns …

… oer it fryske gea yn opdracht fan it Fryske Gea. Eartiids hie Douwe Kootstra, en trouwens ek Johan Veenstra, in column foar Omrop Fryslân radio. Tusken de middei. Dêr hâlde de redaksje nei in tydsje wer mei op, yn de langst om hieltyd programma’s te wizigjen. Doe ha ’k yngrepen en beide yn ‘it Wapen fan Fryslân’ setten, it politike radioprogramma op de freedtejûns. Rjochtstreeks. In pôle publyk elke kear. Johan en Douwe diene om de wike. Mar it ferskilde net, se wiene beide sa senuweftich as de pest. Fregen faak: wolst dy column earst ek efkes hearre? Nee. Jim bin ferantwurdlik foar jim eigen ferhaal. Johan wie en is leaf, mar by Douwe ha guon lju wolris mei taknypte kont nei de column harke. Mar se seine neat. Want de columnisten krigen gol applaus fan dat publyk. Dy fine de columns altyd moaier as de lju dy’t bepraat wurde.

‘Wat ha je oan ‘moderne duurzame’ wenningen yn in doarp, dêr’t de minsken geregeld lêst ha fan lânskipspine.’

Fan Johan en Douwe ha ’k leard hoe’t je dat yn inoar skriuwe. En hoe’t je se foardrage moatte. Dat is in apart keunstke. Ien fan de bêste columnisten fan Fryslân, Bonne Stienstra, kin se bygelyks net foardrage. Hy hat gelyk, want in column is in skreaun stikje. Mar minsken kin no ienris better harkje as lêze. Douwe is foar it oare master yn skriuwen én foardragen. Myn learmaster. Hoe kin je dan objektyf wêze

Boppedat, ik fret altyd graach lytse koekjes. Dêr wie Paulus Akkerman al mei begûn doe’t ik noch amper berne wie. Syn ‘Piper en sâlt’- stikjes fan Frysk en Frij bin ek bondele. At je dy liezen, hiene je wille. ‘Hy gappe him de mûle út de heakken’, in útdrukking dy’t je nea ferjitte. Rink van der Velde hat it ek dien. Eins wiene dy syn Bokwerder ferhaaltsjes al wer folle mear in oanfal op dy ferfelende oerheid. Dat die Paulus noch net, dat hearde doe noch net sa.

Douwe Kootstra docht it wol. Fan 1999 ôf hat hy columns skreaun foar it magazine (al wer sa’n lillik Frysk wurd) fan it Fryske Gea. Dy columns bin no sammele yn in boekje. Mei as titel Achterlik Fryslân. Dat bringt je wol wat op de doele. Want Douwe fynt Fryslân net altyd efterlik, it is inkeld de titel fan ien columnke. Oer dat de deputearre hjir tinkt dat at je rôffûgels ôfsjitte, dat dêrmei de ljippestân rêden is. Douwe hâldt net fan deputearren, aaisikers en jagers. Dat blykt aloan mar wer yn dy column-kes. Se komme oan sýn natuer.

Douwe syn natuer leit foar it oare oer de hiele wrâld hinne. Hy reizget hiel wat ôf. Dêr skriuwt hy oare boeken oer. Mar hy lit de minsken fan it Fryske Gea hieltyd wol merkbite dat der folle mear is, as inkeld dy natuer fan Fryslân. Dy’t hy wol moai fynt, mar se klauwe der te bot oan om. Je soenen sizze dat rint as in preek yn in âlderling by de Fryske Gea leden, mar dat is net altyd sa. Se ha dêr sels wol wat leden ferlern fanwegen Douwe syn ‘geseur’. Sa neame dy fuortgeande leden dat, wylst wy it ha oer Douwe syn miening.

Oan de oare kant hat hy fansels ek in soad kredyt. Om’t hy sa goed wit en goed en moai beskriuwe kin, hoe’t de natuer yn inoar sit en wat dêr moai oan is. Hy sjocht sa’n soad ferskate dingen, dy’t de measte lju net iens merkbite. Floara en fauna yn de natuer, elanden yn National Parks of de katten thús, hy bringt se yn lytse sintsjes ta libben. Sa no en dan wie ’k suver nijsgjirrich en dan socht ik yn de fûgelboekjes op hoe’t de hoarnûle der ek al wer útsjocht.

Boppedat reizget Douwe in soad, mar hy hat in hekel oan auto’s. Dêrmei is hy him mear bewust fan it miljeu as de measte Fryske Gea-leden. Hy rint, hy fytst. En hy nimt it iepenbier ferfier. Mar dan rint Douwe dus wer oan tsjin de oerheid, dy’t mar net soargje kin dat soks in bytsje goed en foldwaande is. Wis yn Fryslân net. Dy selde oerheid dy’t aaisikers, jagers en boeren mar ek natuerorganisaasjes mar har gong gean lit. At hy dat beskriuwt, en hy docht dat alle geduerigen, wurdt hy wer in grimmitich wâldmantsje. Sokken sizze net ‘dat is djoer’. Nee dy sizze en skriuwe: ‘dat is rottekrûddjoer’. Sa krij je dan dochs wer in glimke wille as lêzer. Moai dat dy 17 jier columns skriuwen yn in boekje set is. Je komme saken tsjin dy’t je net iens mear wisten, mar dy’t yndertiid wol deeglik opskuor joegen. Yn elk gefal by Douwe. Mar ek wol by ús.

Douwe Kootstra beskriuwt yn syn eigen stavering achterlik Fryslân as in werklik skitterjende wrâld, wêryn lykwols minsken libje dy’t wol wat better kinnen hiene. De alderlêste rigel út syn absolute wierheid fan 17 jier column-kes skriuwen yn it magazine fan it Fryske Gea. En dy is al hiel âld mar ek wer altyd nij:

Wat ha je oan ‘moderne duurzame’ wenningen yn in doarp, dêr’t de minsken geregeld lêst ha fan lânskipspine.

Douwe Kootstra, Achterlik Fryslân. It Fryske Gea, Beetstersweach 2016. € 7,50. Sjoch ek: http://www.douwekootstra.nl.

Het bericht Achterlik Fryslân verscheen eerst op de Moanne.

Dizze boeken bespruts Ernst Bruinsma yn it programma ‘Op en út’ fan Omrop Fryslân:

• Lida Dijkstra, Wenje yn in skilderij. Wijdemeer & Fries Museum, Ljouwert, 2016. Www.wijdemeer.nl
• Jeroen Olyslaegers, Wil. De Bezige Bij, Amsterdam-Antwerpen 2016. Www.debezigebij.nl
• J. Slauerhoff, Een varend eiland. Brieven. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen 2016. Www.privedomein.info

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

Echt maklik wurdt it de taskôgers fan Doek! net makke, mar ja, it is in stik oer it libben sels en wa sil sizze dat it libben maklik is. Sa’t de tiid foarby fleant yn in libben, giet dat eins ek op foar Doek!. Yn ‘e achtbaan op wei nei it doek, dit kear yn de betsjutting fan it ein of just net. It giet allegearre tige rap, je sitte noch net op de iene hichte of it karke fleant al wer nei beneden en ien kear dêr bedarre is der hast gjin tiid om efkes syk te heljen, djip ynasemje en dan wer omheech. En eltse kear dat nuvere gefoel yn de mage. Foar guon minsken wie dat wol wennen.

Tamara Schoppert en Hilbert Dijkstra spylje harren rol mei de alluere fan in pronkjende parrebeam yn de betide maaitiid.

De ferrassing fan it teaterdoek stiet op it spul foar twa akteurs. Giet it iepen of giet it foargoed ticht. Mei in bytsje taalgefoel kin je yn it Frysk ek sizze fan do ek! En dan ha je de bril opsetten fan Richard dy’t minsken eins brûkt as rekwisiten fan in toanielfoarstelling, ien kear brûkt binne it deade dingen sûnder funksje krekt as de ynhâld fan de swarte kontener op moandeitemoarn. Want eins draait de wrâld om akteur Richard en syn grutte leafde fan eartiids Lies dy’t nei tsien jier wer tegearre op it toaniel steane. Richard wegeret yn te sjen dat minsken ek in oare kar yn it libben meitsje kinne lykas Lies dien hat.

It is de kar tusken ‘emoasjonele elite’ of ‘dressearde aapkes’ wêze. Do as akteur hast macht oer hoe’st ‘minsken nei hûs ta’ bringst, sa stelt Richard oan de ein teatraal. Do as akteur kinst de ‘hekken om de berneherten’ fan de besikers ôfbrekke sadat sy nei in foarstelling it bern wer yn harren sels talitte of fiele.

Prachtich sein fansels, want oan skerpe en sterke dialogen gjin brek yn dizze moaie troch Gurbe Dijkstra oersetten foarstelling. It bakje fan de achtbaan wurdt yn de ferve setten troch Richard yn de kleuren fan ‘froeger wie miskien wol alles spannender en echter’. Fervekleuren fertind troch de dampen fan wodka. Mar de ûnderlizzende boadskip fan Richard is eins: do ek! Do moatst foar my en myn wize fan libjen kieze, sa is syn boadskip yn in libben dat faker as ien kear in ein fynt op de stretsjer yn de fêste kroech fan Wim en Annie. Gjin inkel each foar it dochs lokkige libben fan Lies. Dochs jouwe de bakjes fan de achtbaan op harren heechste punt moaie en foaral humoristyske bylden fan hoe’t harren libben der ea útseach. Oan de nachten kaam gjin ein, it libben as in parrebeam en de parren wienen foar it gripen, sa like it… en dy beam soe nea útbloeid reitsje, sa like it ek.

Tamara Schoppert en Hilbert Dijkstra spylje harren rol mei de alluere fan in pronkjende parrebeam yn de betide maaitiid. Se ha it harren sels ek net maklik makke mei dit ‘akteursferhaal’. Formidabel aktearwurk fan Schoppert en Dijkstra dy’t beiden op prachtige wize, en mei gefoel foar timing de nuvere ‘haarspeldbochten’ fan harren stimmingsfolle rollen witte te nimmen. Miskien hie de sjarme fan Richard wat swierder oansetten wurde moatten, want no siet der yn elk aardich bedoeld ‘verbaal’ blomstik wat hy útdielde wol in brânnettel. It is in lyts feal hjerstbledsje yn it prachtige hjerstbosk dat Doek! hjit. In spannende teaterreis dy’t fan ‘do ek!’ nei it doek reizget.

Het bericht Fan ‘do ek!’ nei it doek verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Yn de grutte seal fan Hotel Oostergo yn Grou sille sûnder mis tal fan trouresepsjes holden wêze. It is dêrmei in tapaslike lokaasje foar Tet Rozendal har foarstelling Nachtvlinder dêr’t de leafde sintraal yn stiet. ‘I need love’, sjongt sy by it opkommen, ûnder de muzikale begelieding fan Eric de Reus, dûnsjend op nullehakken, de wite wale op ’e holle. De foarstelling is trijetalich, ôfwikseljend Frysk en Nederlânsk, mei soms in yn projektearre tekst of in liet yn it Ingelsk. Oardel oere oanien wit sy te boeien mei persoanlike oantinkens en anekdoaten, ôfwiksele mei songs yn ferskillende stilen. Reade tried yn it ferhaal foarmet it houlik dat sy oangean sil.

In yntime one woman show, fan in sterke teaterpersoanlikheid.

‘Met wie,’ freget Tet har ôf as besjoen wurdt, wa’t al as net in kaart krije moat, ‘heb je eigenlijk echt wat?’ Der sitte tal fan sokke filosofytsjes yn de tekst, fragen dy’t elk himsels stelt en dêr’t miskien gjin antwurd op is. It giet om de leafde, mar dêrmei giet it likegoed oer teloarstelling en oer iensumens. De ‘coin of approval’ hat ommers as kearside ‘judgement.’ Der is de foute fint, der is de Gryk dy’t it útmakket mei in smk-ke. ‘Woorden zijn als dingen, ze kruipen in je kleren.’ En yn my, lit sy derop folgje. Moai …

Swiersettich is it allegear net, yn de seal wurdt geregeld lake. Want Tet is ek it famke fan tolve, trettjin jier, dat foar it earst troch in jonge om ferkearing frege wurdt. Mei de ûnferskillich fan in puber is it: ‘Ja, dat wol ik wol …’ Se realisearret har, dat der miskien wol tute wurde moat. En wat as je dat net kinne? Mei freondintsjes oefenet sy, in plestik pûdsje foar de mûle. En dan is it safier: sy en de jonge stean op it foetbalfjild, achter de goal. Har freondintsjes, syn freontsjes skandearje: ‘Tútsje, tútsje.’ It waard neat.

Naadleas skeakelt sy oer nei in liet, dan wyld en rûch, ‘ik raak in de ban, word gek van een man …’, dan wer soel. Hoe moai is it as sy dûnset en ûnder it wite, lichtsjes trochskinende wite jurkje, de sjarretels yn it sicht komme. Se krûpt werom yn de hûd fan de sechstjinjierrige: diskodûnsje yn Quatrebras en boppe de muzyk útskreauwe: ‘Hy seach nei my.’ Mei in jonge oan it bier, dat sy net iens lekker fûn, en doe ‘liet ik my op ‘e bek pakke.’ Mar de leafde, dat binne net allinne de jonges fan doe en de mannen fan letter, it is ek dy foar beppe, 97 en al mear as tritich jier allinne. ‘Jaap is by de heare,’ is it oandwaanlik, ‘dêr wachtet er op my.’ Of dy foar Nick, de man dy’t sy yn monologen oansprekt oansprekt as ‘Lieve Nick’, de man mei wa’t sy trouwe sil. De jurk hie se al, de earste ‘manloze trouwjurk’, kocht yn in Londonse antyksaak, noch foar’t sy him kennen learde. De parten dy’t begjinne mei ‘Lieve Nick’, klinke as lêst sy brieven foar.

‘You have courage, Tet’, seit de projeksje. As in nachtflinter kroep Tet Rozendal út de kokon, yn London, dêr’t sy net allinne it teloar gean fan in leafde ferwurke, mar ek de teksten foar de foarstelling skreaun. ‘Nachtvlinder’ einiget dermei dat sy, yn in lange swarte jurk, wite roazen yn de hân, de swarte wâle foar in ferheging op klimt. ‘Wij zouden alles samen doen, Nick …’

In yntime one woman show, fan in sterke teaterpersoanlikheid.

‘Nachtvlinder’ is yn 2016 noch in pear kear yn Fryslân te sjen. Sjoch hjir foar mear ynformaasje.

Het bericht Tusken wite sjarretels en in swarte wale leit de alsidigens fan Tet Rozendal verscheen eerst op de Moanne.

ERNST BRUINSMA – 

Noordelijk Film Festival 2016: de kop is eraf. De openingsfilm heb ik overgeslagen en ik liet me onderdompelen in de film ‘Mellow mud’ (‘Es esmu seit’) van de Letse regisseur Renars Vimba. De film draait om Raya, een meisje dat haar achttiende verjaardag in zicht heeft, en een jonger broertje Robis. Ze groeien op onder redelijk armoedige omstandigheden op het platteland en hun huis is alleen via allerlei modderpaden te bereiken. Deze kinderen zijn niet geboren voor het geluk, dat voel je al heel snel. De weg naar volwassenheid is een lange, opstandige en pijnlijke, met een vader die verdwenen is, een moeder die de kinderen ogenschijnlijk heeft verlaten en een weinig liefdevolle, vooral pragmatische grootmoeder. Maar Mededogen is er gelukkig ook.

Wat een personage, wat een rol ook. Elina Vaska. Onthou die naam.

De dagelijkse trage gang naar school door de modder, op blote voeten of slecht schoeisel, symboliseert de ondraaglijke zwaarte van het bestaan van deze kinderen. Dat de sferische film met dito muziek beslist geen larmoyante ‘tearjerker’ wordt, heeft vooral te maken met het ingetogen droge spel van Elina Vaska (een ‘wauw’ is hier wel op zijn plaats) in de rol van Raya. Haar gezicht is telkens zo neutraal mogelijk, ook verder gebruikt ze weinig expressieve gebaren. Er zit tenslotte ook heel weinig dialoog in deze bovendien zo sensitief gedraaide film. Raya haar verlatenheid, haar opstandigheid, haar moed, haar verdriet en haar verliefdheid, haar vindingrijkheid, haar doorzettingsvermogen, haar, ja wat al niet, komen heel direct binnen bij de kijker. Hoe dat kan? Omdat we het hele verhaal van deze film (en dramatisch is het) met name door haar ogen zien. Wat een personage, wat een rol ook. Elina Vaska. Onthou die naam.

Het bericht Noordelijk Film Festival 2016 verscheen eerst op de Moanne.

ERNST BRUINSMA –

Als Han van Meegeren een kundig schilder was, dan is Rudolf van den Berg een kundig filmer. Maar net zomin als Han van Megeren een waardevolle bijdrage heeft geleverd aan de moderne kunst van de twintigste eeuw, kan Van den Berg een cineast genoemd worden die een bijzondere film heeft afgeleverd met ‘Een echte Vermeer’. Wat een ongelooflijke kitschfilm is me dit. Slechte grime (opgeplakte snorren en rare pruiken), slechte acteurs (veel geschreeuw, drukke gebaren, wijn die voortdurend over hemden vloeit, Jeroen Spitzenberger die in zijn hand schijt), goedkope decors, dialogen die enerzijds ongelooflijk clichématig zijn en anderzijds onwaarschijnlijk grof en eenentwintigste-eeuws.

Dit had een hele mooie film kunnen zijn over wrok en passie die om voorrang vechten in een verscheurde ziel.

Dit had een hele mooie film kunnen zijn over wrok en passie die om voorrang vechten in een verscheurde ziel, thema’s die sinds de verkiezingen van gisteren immers actueler zijn dan ooit. Wrok als katalysator van een zelfdestructieve, talentvolle schilder die zijn persoonlijkheid maar niet kan verbeelden en blijft zoeken. Een film over oprechtheid, authenticiteit. Maar wat we krijgen is een regisseur die veel te nadrukkelijk uit is op effectbejag, misschien al aan verkoop aan een Amerikaans publiek denkt. En Jeroen Spitzenberger komt in zijn vertolking van Han van Meegeren, ondanks de opgeplakte snorren, echt niet uit boven zijn povere prestatie als die immer misgrijpende makelaar uit de uitgemolken maar niet minder populaire televisieserie Divorced. Jammer jammer jammer.

Het bericht Een echte Rudolf van den Berg verscheen eerst op de Moanne.

ERNST BRUINSMA – 

Over de vorige films schreef ik zomaar wat op. Bij ‘All the beauty’ (‘Alt det vakre’) heb ik het lastiger.

Heb ik genoten? 
Jazeker!
Want?
Man, schrijver, is ongeneeslijk ziek en vraagt zijn ex-geliefde om hem te helpen bij het voltooien van zijn laatste werk: een toneelstuk over hun beider leven. Ik heb kortom een prachtig liefdesverhaal gezien.
Hou je daar van dan?
Nee, eigenlijk niet.
Dus?

Eros, been there, thanatos, done that. Toch ook niet een beetje gegaapt? Nee, echt niet.

Ja. Uh. Misschien was het de complexiteit van deze liefdesgeschiedenis die me geboeid deed kijken. De intensiteit waarmee twee ex-geliefden terugkijken op een alles verterende liefde die ze sedert hun jeugd voor elkaar voelen. Of dachten afgesloten te hebben, maar dat blijkt niet zo te zijn.
Goh, mmm, bijzonder. Niet, echt. Dus.

Ja, toch wel. Ik ben natuurlijk een romanticus (niet verder vertellen) en eigenlijk was het het mooist om te zien dat deze liefde niet kon bestaan in het vooruitzicht van een lang leven samen, maar tot een hoogtepunt kan komen in het aanzicht van de dood. Misschien omdat de liefde los komt van de lichamelijke passie die altijd verterend was tussen deze twee? Deze liefde blijkt toch voor eeuwig, maar niet in dit leven.

Eros, been there, thanatos, done that. Toch ook niet een beetje gegaapt? Nee, echt niet. En dat komt door de vertelvorm die redelijk complex is. Het toneelstuk waaraan de twee geliefden werken, wordt daadwerkelijk uitgevoerd. De personages uit dat stuk worden zo nu en dan getoond in de film, tijdens repetities over diverse periodes uit hun leven. Daarnaast wordt de verhaallijn nog eens doorsneden door flashbacks. Die periodes worden verschillend gefilmd, zo bevat de actuele situatie heel veel close-ups en worden, doordat de omgeving haast weggefilterd wordt, de dialogen heel intens. Ik denk ook steeds aan Ingmar Bergman, volgens mij zag ik niet geheel toevallig een filmposter van ‘Fanny en Alexander’ voorbijkomen.

Het bericht All the beauty verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Fan ’t simmer ferstoar de dichter Hans Vlek, tweintich jier nei it ferskinen fan syn lêste bondel. In grut part fan syn libben reizge er hinne en wer tusken ferskillende psychiatryske ynrjochtingen. Yn 2001 waard in dokumintêre oer him makke, dêr’t er him geregeld yn oerjoech oan ûnfersteanber mompeljen en tsjustere assosjaasjes. It stereotype fan de dizige dichter yn hegere sfearen. Dochs is it dyselde dichter dy’t yn ‘e sechtiger jierren heldere tagonklike fersen skreau sûnder poëtysk blabla en dichterlik abakadabra. Ferneamd is syn lofsang op de geranium:

Geranium, prachtige bloem

die niet mooi is, wijn

van de kruidenier, kip

tussen de vogels, sieraad

van alles wat arm en goedkoop is.

(Geranium, yn: Een warm hemd voor de winter, 1968)

In tema dat geregeld weromkeart yn syn iere gedichten is ‘Dichtung und Wahrheit’. Dêrby kiest Vlek altyd foar de werklikheid en hat er graach de gek mei dichterlike pretinsjes:

Het is tijd voor een groot

gedicht. Over liefde, oorlog,

eenzaamheid, of een prachtige

zonsopgang gezien vanuit een bootje

op het meer. Een magnifiek

alleszeggend allerlaatst

gedicht, een transplantatie

van de lezer in de dichter.

(Hoog tijd, yn: Iets eetbaars, 1966)

It ultime gedicht of proazawurk, dat is wêr’t elke skriuwer fan dreamt. Meastentiids stikem, want sok dreamen is in tikje begrutlik, teminsten as it earnst is. Lûdop dreame fan ivige rom kin allinne mar as de skriuwer dy ambysje presintearret as gekheid. It boadskip fan sa’n útspatting is dat we dy net serieus nimme moatte. Sa fantasearret Walter van den Broeck yn Verdwaalde post oer de ultime dichtbondel dy’t er oait noch ris skriuwe wol. Fol op it oargel, alle registers iepen. Dat levert in kostlike hyperboal op, dy’t sterk tinken docht oan in ferneamde passaazje út Nader tot U fan Gerard Reve. Ek dy stekt himsels sa ûneindich omheech dat it gjin mienens wêze kin, dat it gekheid wêze moat, de skriuwer makket himsels en syn aspiraasjes bespotlik. Ik set se hjir neist elkoar. Earst Reve, want Verdwaalde post ferskynde pas yn 1998 en Nader tot U al yn 1969.

Neen, o neen, ik mocht nimmer de hoop opgeven dat ik eenmaal datgene zou schrijven wat geschreven moest worden, maar dat nog niemand, ooit, op schrift had gesteld: het boek, alweer, dat alle boeken overbodig zou maken, en na welks voltooiing geen enkele schrijver zich meer zou hoeven af te tobben, omdat gans het mensdom, ja zelfs de gehele, thans nog in haat en angst gekluisterde natuur, verlost zou zijn.

En dan moat it moaiste en wûnderbaarlikste noch komme: God dy’t it stal fan in ezel oannimt en by de skriuwer oankloppet. “Gerard, dat boek van je – weet je dat Ik bij sommige stukken gehuild heb?” Wat dêrnei bart, wit elkenien noch wol dy’t it boek oait lêzen hat. Skande as it net sa is. Helje dan dy skea gau yn en lês dat boek.

Nader tot U wie net it ‘boek der boeken’, mar dizze passaazje rikt wol nei ûnberikbere hichten. It ideaal fan it net benei te kommen masterwurk, dat is hjir sa prachtich ûnder wurden brocht, dêr koe gjin skriuwer noch langer lûdop fan dreame. Pas yn 1998 doarst Van den Broeck it wer oan. In nij hichtepunt? Of dochs sulver ynstee fan goud? Oardielje sels:

Na mijn dood zou hij [de Bundel der Bundels] gevonden, gelezen en geniaal worden bevonden, en bijgevolg in alle talen over de hele wereld worden verspreid. Waarna een soort internationale rouwdag zou worden uitgeroepen, waarop critici, in lompen gehuld, met uitgestoken ogen en afgehakte handen verplicht zouden worden blootsvoets spitsroeden te lopen tussen de inmiddels door mijn gedichten bevrijde mensenmassa’s. Met loodzware folianten zouden zij zo hard en zo lang op het hoofd worden geslagen, dat zij aan het einde van hun lange tocht aan de voet van het ondertussen te mijner ere opgerichte standbeeld, dood zouden neervallen. Heel even zou dat standbeeld dan tot leven komen, zijn gulp losknopen en een krachtige urinestraal richten op de domme tronies van die levenloze hoop nitwits en parasieten.

Jaja, sa kin it wol wer. Of sa’t Hans Vlek it sa moai relativearret yn de lêste rigels fan Hoog tijd:

Maar nu

is het tijd om te eten:

de aardappelen zijn al koud,

de sju is aan de bordrand vastgekoekt.

Het bericht Ivige rom verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

De foarstelling ‘Foar dy nei dy’ yn de boppeseal fan paviljoen De Leyen yn De Rottefalle hie oan it buordsje ‘uitverkocht’ gjin brek. Mei it each op it wetter de Leijen wurdt in foarstelling opfierd troch Froukje Reitsema fan Lippenhuzen en Popke van der Zee fan Mantgum. Op snein 4 desimber wie de lêste útfiering fan in stik wêryn it ferlies fan in bern in sintrale rol spilet. Reitsema ferlear achtjin jier lyn har jonge Elric, Van der Zee oerkaam it selde santjin jier lyn mei it ferlies fan Piter. En beide kearen wie der in haadrol foar it wetter.

In foarstelling dy’t grutter is as de minsklike resinsjewetten fan goed of net goed.

It giet oer de krêft fan it elkoar gunnen. De mins moat de frijheid ha syn eigen roukeamer yn te rjochtsen en om dat te kinnen moatte je ien ek de frijheid gunne dat te dwaan. Yn in relaasje betsjut dat elkoar de frijheid jaan om it ferlies yn dyn eigen libben te ferweven. Neat gjin praat fan ‘in plakje jaan’, sa seit Van der Zee. “Myn frou Wieke sei fuortendaliks fan ‘Wy moatte der dwers troch hinne’, wy moatte it aksepteare dat it nea klear is yn de rest fan ús libben. Dat plakje jaan jout de yndruk dat it klear is, mar dat sil nea sa wêze.”

Tusken it spyljen troch is der romte foar wat yn Fryslân miskien wol de moaiste dichtbundel is op dit mêd. It ‘In Memoriam’ fan dichter Douwe Annes Tamminga (1909-2002) dat hy makke nei’t hy syn iennige bern, soan Anne, nei dy iensume toer fan Tsjalhuzum droegen hat. ‘Ik rop syn namme tsjin de simmersee’, sa begjint it earste fers. It twadde einigt mei ‘it is foarby elk omsjen is fergees’.

Dat lêste mei dan wier wêze, foar Van der Zee en Reitsema wie dat op in oar mêd wis net it gefal. “Je moatte je as mins opnij de fraach stelle fan ‘wa bin ik?’ en ‘wat wol ik?’ Op it toaniel sitte wy beiden efter ús eigen tafeltsje, twa eilantsjes op de planken.” Op dy taffeltsjes allegearre dingen dy’t mei de natoer en wetter te krijen ha, einekoeren, fiskark en planten. “It giet eins om de fraach hoe’t je as minske wer yn ferbining komme mei de oar.”

Sneintemiddei wie de lêste foarstelling mei in blakstil wetter De Leijen op de eftergrûn, de sinne ferve alles yn in reade mankelike gloed fan wer in dei dy’t foarby gie. En dat mei in foarstelling dy’t de earste tiid net foarby gean sil yn de tinzen fan de minsken. Eins in foarstelling dy’t grutter is as de minsklike resinsjewetten fan goed of net goed. In teatrale hânrikking oan al dy minsken dy’t sels ea in mins of bern ferlern ha. In teaterfoarstelling dy’t útstiigt boppe de wetten dy’t ornaris jilde.

Twa minsken dy’t yn ‘Foar dy nei dy’ wrakselje mei de bylden dy’t ophelle wurde, de swarte gatten yn it geheugen, it libben sa’t dat der útseach doe’t alles noch op ierde wie. It libben fan nei dy dei, it opstannige libbenspaad fan de ien, de frijheid fan de oar om de roukeamer nei eigen ynsjoch stâl te jaan. Eins soenen je sprekke kinne fan in twakoppich monumint foar twa bern, as je de titel troch de helte dogge en ‘foar dy’ oerhâlde.

Antwurden binne der net te jaan, hoeden stapke foar stapke oer it brekbere reid fan it libben op wei nei begelyks in einekoer dy’t yn twa helten brutsen is. Fjochtsje om dy iepen, brutsen dielen fan in einekoer wer by elkoar te krijen en der ien gehiel fan te meitsjen. Hoe’t de mins mei sa’n ferlies dêr yn slagget, is foar elk mins oars, it iene paad is rjochter as it oare, de ien is der wat earder as de oar. En as nei ôfrin in skrutele mem út it publyk wat ferlegen seit dat de foarstelling hiel wjerkenber wie, en tank seit foar de foarstelling dan past in swijen. Dan is allinnich noch in ferwizing nei Tamminga op syn plak: ‘dan sil it libben, no’t wy fierder moatte, / mear wêze as idel wachtsje op ’e dea’.

Het bericht It libben as rinnen op brekber reid verscheen eerst op de Moanne.